Exportaci¨®n de man de obra para a literatura

A exportaci¨®n de man de obra, esa ¨¦pica do traballo que V¨ªctor Freixanes contrap¨®n ¨¢s historias de batallas, acabou por contribu¨ªr ¨¢ constituci¨®n en mosaico dos pa¨ªses de acollida. O ascensor social, para arriba e para abaixo, funcionou. Nalg¨²ns casos. Houbo quen progresou ¡ªos menos¡ª e quen continuou formando nas filas do proletariado. E houbo quen mesmo avanzou entre as letras das terras ¨¢ que foron dar milleiros de galegos entre o s¨¦culo XVIII ¡ªo primeiro centro galego de Buenos Aires data desa centuria¡ª e os d¨ªas de hoxe. Por caso, N¨¦lida Pi?on (Rio de Janeiro, 1937), cuxos av¨®s arribaron ao Brasil procedentes de Cotobade, narrou as orixes e as reviravoltas da s¨²a identidade n¡¯A Rep¨²blica dos Sonhos(1984).

¡°Conm¨®venme esas masas de homes e mulleres atravesando o mundo¡±, explicaba Pi?on en 2007 a este xornal, ¡°imaxine un neno de 12 anos que cruza o Atl¨¢ntico en condici¨®ns lament¨¢beis e chega a un pa¨ªs con brancos, negros, mulatos, mestizos...¡±. Novela, en palabras da autora, ¡°oce¨¢nica¡± e polif¨®nica, A Rep¨²blica dos Sonhos ¡ªeditada en versi¨®n galega por Galaxia¡ª cose memorias individuais e colectivas e, ao cabo, indaga na conformaci¨®n da persoa a trav¨¦s da experiencia hist¨®rica. Ela mesma lembraba como a impresionaba que aqueles emigrantes ¡°nunca desist¨ªan e xamais esquec¨ªan¡±.

A traves¨ªa dos Pi?on respondeu ¨¢s condici¨®ns econ¨®micas obxectivas. Pero a dos pais de Mar¨ªa Rosa Lojo (Buenos Aires, 1954) debeuse ¨¢ primeira fractura na medianoite do s¨¦culo. ¡°O meu pai, nado en Comoxo (Boiro), combatera do lado da Rep¨²blica, era un home de ideas socialistas¡±, exp¨®n, v¨ªa correo electr¨®nico dende Arxentina, ¡°e, como tantos outros, decepcionouse moit¨ªsimo despois da Segunda Guerra Mundial, cando os aliados deixaron Espa?a ¨¢ s¨²a sorte¡±. Lojo tratou emigrados e exiliados ¡ªmenciona ao pintor Laxeiro¡ª e, de cativa, mesmo tivo que recibir aos seus av¨®s que ¡°volv¨ªan ¨¢ Arxentina, dadas as circunstancias pol¨ªticas e econ¨®micas na Pen¨ªnsula¡±. Toda ese fardel de experiencias, ecos e x¨ªneas agroma na obra de autora en formas diversas: da tradutora e fil¨®loga Carmen Brey ¨¢s ordes de Victoria Ocampo na revista Sur en Las libres del Sur (1994) ¨¢ fada Rosaura dos Carballos en La pas¨ªon de los n¨®mades (1994). A protagonista de Finisterre (2005), que Galaxia publicou en galego como A fin da terra, tam¨¦n ¨¦ galega.

¡°En case todas as mi?as novelas hai alg¨²n galego ou galega¡±, expl¨ªcase, ¡°pero a presenza m¨¢is intensa d¨¢se en ?rbol de familia (2010), unha novela cuxa primeira parte, Terra pai, est¨¢ integramente dedicada ¨¢ emigraci¨®n galega¡±. A historia pequena, edificada sobre as vivencias paternas, s¨¦rvelle ¨¢ autora para deitar a s¨²a ollada sobre un fen¨®meno que, entroutros e por citar un escritor relevante na literatura en que actuou, produciou en Cuba a Lino Novas Calvo. Natural da parroquia de Gra?as do Sor, en Ma?¨®n, abandonou Galicia en 1910, aos sete anos, direcci¨®n Cuba. Sobre o seu pa¨ªs natal chegou a escribir cr¨®nicas xornal¨ªsticas nos anos trinta. Da s¨²a man saiu unha das primeiras traduci¨®ns ao espa?ol d¡¯O vello e o mar (1952) e varios libros de relatos ¡ªLa luna nona y otros cuentos (1942), El otro cayo (1959) ou Maneras de contar (1970)¡ª. Lino Novas Calvo morreu en Estados Unidos, onde se exiliara logo do triunfo da Revoluci¨®n, en 1983. Na illa a¨ªnda ¨¦ considerado membro do santoral literario, apartado de narradores.

No actual Goberno de Venezuela hai, polo menos, un poeta. Naceu en Vigo en 1943, aterrou no pa¨ªs en 1962 e mantivo contactos co nacionalismo marxista clandestino na d¨¦cada de setenta. Farruco Sesto Novas, arquitecto de profesi¨®n e ministro do Poder Popular para a Cultura no Executivo de Hugo Ch¨¢vez, v¨¦n de recoller nun volume de Espiral Maior, Pequenos encontros, as marcas deixadas, os seus poemas en galego. Entre a s¨²a produci¨®n en castel¨¢n, que retomou ¨¢ ca¨ªda de Franco, figuran ensaios ¡ªPor qu¨¦ soy chavista (2002)¡ª, algunha narraci¨®n ¡ªUna pasi¨®n (1990)¡ª e tomos de poes¨ªa de t¨ªtulos longos: Libro de la luna interior (1995), Desnudo el tuyo tan hermoso y para nosotros necesario (1997), Estudio de la mirada, la presencia, la belleza, la necesidad, el deseo, la desolaci¨®n y la resurrecci¨®n (2002) ou Fatigas y fulgores (2003). ¡°Estamos na grande onda emancipatoria de Am¨¦rica Latina¡±, dixo cando, hai un ano, veu a Galicia presentar a recolleita de Espiral Maior, ¡°e mov¨¦monos cara a verdadeira independencia¡±. Do emigrante queda a relaci¨®n co idioma e mesmo coa cultura institucional. A Real Academia Galega nomeouno correspondente.

A nova emigraci¨®n, esa que a¨ªnda non deu materiais literarios, si deu, por¨¦n, escritores noutras literaturas. Nalgunhas tan ex¨®ticas como a islandesa. El¨ªas Portela (Cangas do Morrazo, 1981) asinou, como El¨ªas Kn?rr, Sj¨®arinn meo morgunhestana undir kj¨®lnum \[Mari?eiros con cabalos matutinos baixo o vestido, 2012\]. A revista inglesa Poetry Review colocouno entre os nomes m¨¢is salient¨¢beis da literatura de Islandia. Ao seu car¨®n, o popular Sj¨®n, letrista de Bj?rk e de quen traduciu ao galego Skugga-Baldur (Rinoceronte, 2009), e K¨¢ri Tulinius. Portela, tam¨¦n autor de versos en galego ¡ªImaxe na pel (2008) e Cos peitos desenchufados (2010)¡ª escribe con aires neoimaxinistas e por veces parece invocar o esp¨ªrito menos materialista de Manuel Antonio.