Enchendo os furados negros

No remol do congreso sobre a guerra civil, celebrado en Madrid hai pouco m¨¢is de 15 d¨ªas, foron aparecendo neste xornal diversos artigos e cartas que fac¨ªan fincap¨¦ na cuesti¨®n da posmemoria, isto ¨¦, a experiencia daqueles que viron -vimos- frustrada a transmisi¨®n da lembranza dun acontecemento traum¨¢tico (neste caso, a guerra) que non somos quen de reconstru¨ªr cabalmente. Para iso serve a posmemoria: para encher os furados negros da memoria grazas ao pulo creativo que ese pasado nos proporciona. A distancia xeracional que nos separa dos feitos evocados compens¨¢mola tecendo unha rede de conexi¨®ns personais que nos vencellan a eles e que nos permiten anosalos. Iso foi o que botei de menos no congreso de Madrid: a car¨®n do esforzo dos supervivintes por fac¨¦rense visibles, por deixar claro que si houbo vencedores e vencidos, verdugos e v¨ªctimas, a xeraci¨®n dos netos "do sangue derramado no conflicto" (parafraseando a Tussell), malamente puidemos facer o¨ªr a nosa voz.

Ignorados pola Historia e beireados pola Memoria, pouco m¨¢is nos queda ca manifestar a nosa disconformidade con esa parte do legado da Transici¨®n que trabucou amnist¨ªa con amnesia e tentar soldar, grazas ¨¢ literatura, ese hiato hist¨®rico que nos pariu como cidad¨¢ns dun pa¨ªs demediado. Por iso cando a narrativa galega comeza a cultivar o tema, tras aqueles inici¨¢ticos e serodios testemu?os de fuxidos e exiliados (Silvio Santiago, Ram¨®n de Valenzuela, Ant¨®n Alonso R¨ªos), o ritmo se acelera de modo progresivo. Ser¨ªa Carlos Casares con Os mortos daquel ver¨¢n quen nos lembrase en 1987 que a¨ªnda hai moitos xu¨ªzos pendentes, e que a literatura pode ser un xeito de axustar contas coa memoria, xa que non coa historia. Que varias novelas sobre o tema (O bosque das antas de Fern¨¢ndez Naval no 88 e Agosto do 36 de Fern¨¢ndez Ferreiro no 91) se fixesen co premio Xerais, ese que outorga "a forza dos lectores", algo quer¨ªa dicir: que a sociedade galega estaba disposta a axustar contas co seu pasado e a abordar a imprescindible catarse que toda terapia presup¨®n.

A publicaci¨®n en 1998 de O lapis do carpinteiro de Manuel Rivas supuxo un punto de inflexi¨®n na integraci¨®n do tema no ¨¢mbito da posmemoria elaborada pola xeraci¨®n nada nos 50. Hibridando datos emp¨ªricos nun marco abertamente ficcional, e renunciando ¨¢ lexitimidade que a priori lle proporcionar¨ªa o marco hist¨®rico ou documental, Rivas obxectualiza a memoria nun lapis e consegue deste xeito corporeizala, facela visible e tanxible.

A partir de ent¨®n, resulta evidente que os narradores galegos non pretenden nin erixirse en xu¨ªces, nin liderar ningunha caste de revancha nin asumir de novo, como tantas veces no pasado, a funci¨®n de escribir a historia. En xeral, todos eles consideran as s¨²as novelas como unha achega ¨¢ memoria colectiva e conf¨®rmanse con deitar luz nalg¨²ns dos seus recantos escuros, eses nos que habitan os heroes an¨®nimos e as v¨ªctimas esquecidas polas estat¨ªsticas.

Realmente, a memoria literaria da guerra ¨¦ a dunha guerra xorda (as¨ª a califica Villares). Ao non haber fronte en Galicia, o conflicto disimulouse cunha invisibilidade que a mi¨²do se equiparou con ausencia de violencia e sufrimento. Son contados os episodios b¨¦licos nas novelas sobre o tema, quizais por iso nos impacta tanto o relato da batalla do Ebro en Entre fronteiras de Xavier Alcal¨¢. M¨¢is que novelar a guerra, o que fan os narradores galegos ¨¦ novelar a posguerra, d¨¢ndolle a palabra a unha serie de grupos sociais silenciados ¨¢ forza: exiliados, fuxidos, represaliados, mulleres, anarquistas e protestantes fan o¨ªr as s¨²as voces nas p¨¢xinas de Alcal¨¢, Manuel Veiga, Suso de Toro ou Ant¨®n Riveiro Coello. Eses personaxes encarnan unha violencia que xa non podemos ignorar porque ten nome e apelidos e porque as s¨²as faces non te?en o anonimato da trincheira sen¨®n a perturbadora concrecci¨®n das facci¨®ns do veci?o ou do parente.

?E que sucedeu coa poes¨ªa? Pois que a natureza teimosamente resistente do discurso po¨¦tico foi o que lle permitiu sobrevivir na longa noite de pedra. Non ¨¦ casualidade que fose un poeta quen idease esa met¨¢fora para aludir ¨¢ guerra, a m¨¢is eficaz de todas as que co?ezo: eficaz por contundente e, sobre todo, eficaz por compartida, pois est¨¢ inscrita no c¨®digo xen¨¦tico de sucesivas xeraci¨®ns de galegos e galegas. Por outra banda na poes¨ªa, por mor da brevidade inherente ao x¨¦nero, o exercicio obrigado da s¨ªntese dota de maior intensidade aos textos; xa que logo, estes potencian a s¨²a funci¨®n de denuncia e moitas veces conv¨¦rtense en pequenos espazos destinados ¨¢ homenaxe de v¨ªctimas concretas ou an¨®nimas. Os poemas ¨¦rguense as¨ª a modo de memoriais que suplen os inexistentes, lembranza viva daqueles que gardan silencio nas foxas.

Non nos enganemos, isto non ¨¦ unha moda, como alg¨²ns parecen desexar. O interese da cidadan¨ªa por co?ecer mellor o seu pasado non vai minguar, entre outras raz¨®ns porque, tal e como fai Carlos Reigosa en Intramundi ou Xavier Quiroga nas s¨²as novelas, teremos que seguir remont¨¢ndonos no tempo para tentar explicar aqueles conflictos anteriores ¨¢ guerra que foron o seu xermolo, para facer visibles esas "guerras de cultura" das que fala a historiadora Helen Graham. D¨¦ixenme rematar cunha imaxe, que ¨¦ tam¨¦n unha chamada ¨¢ reflexi¨®n: en Concubinas de Inma L¨®pez Silva as personaxes habitan unha vila na que cada 18 de xullo as augas do r¨ªo baixan vermellas, tinguidas de sangue. A autora da novela (por certo, Premio Xerais 2002) naceu en 1978. ?Ser¨¢ que as augas da memoria seguen avoltas?