Unha misteriosa enfermidade

Un concepto un tanto misterioso latexa nos cl¨¢sicos da literatura e o pensamento galegos do s¨¦culo XX. De Cabanillas a Risco, de Viqueira a Castelao e, por suposto, Ram¨®n Pi?eiro, a saudade aparece como unha forza fundacional. O sentimento semella esvaecido na cultura da posmodernidade, ainda que non sexa doado borrar o seu rastro.

O concepto perdeu hoxe funcionalidade literaria por vencellado ao vello enxebrismo

Xa en 1920, Cabanillas defin¨ªu a saudade como "molde que deu forma ao noso lirismo"

No principio era a saudade ... Unha literatura que ten entre os seus libros fundacionais un titulado Saudades gallegas (Valent¨ªn Lamas Carvajal, 1880) est¨¢ condenada a arrastar de por vida unha herdanza de "delores e grorias vellas", que ¨¦ como o poeta define esas nosas "fondas saudades", e a¨ªnda m¨¢is cando o concepto empata cunha xenealox¨ªa de devanceiros ilustres que xa o explotaran liricamente nas s¨²as diferentes variantes ling¨¹¨ªsticas: xa Nuno Eanes Cerzeo era consciente de que "das terras averei soidade", mentres que en Pero da Ponte certo cabaleiro precisaba "escorrentar a soydade" e unha das namoradas ficcionais de Johan Zorro padec¨ªa "suidade". ?Qu¨¦ enfermidade misteriosa ¨¦ esa que toda unha tradici¨®n literaria diagnostica dende os albores?

As soidades do cravo rosaliano apuntan xa un certo regusto morboso (?masoquista?) na indefinici¨®n dun sentimento que dende aquela abalar¨¢ entre a concreci¨®n tel¨²rica e a abstracci¨®n metaf¨ªsica. Sen d¨²bida, a primeira destas interpretaci¨®ns alimentar¨ªase do fen¨®meno migratorio, e triunfar¨ªa como f¨®rmula codificadora dunha mutilaci¨®n dupla, a dos que se van e a dos que fican, estant¨ªos e un chisco envexosos, na beira dun mar -"ise cami?o", que dic¨ªa Celso Emilio- que nos limita e nos provoca. Dende ent¨®n, os galegos somos, por definici¨®n, seres apegados case patoloxicamente ¨¢ terra, malia sermos un dos pobos m¨¢is dispostos ¨¢ hora de facer a equipaxe. Vela¨ª un dos t¨®picos que ningu¨¦n est¨¢ disposto a desmentir, se cadra porque para facelo teriamos que asumir moitas das nosas contradicci¨®ns.

A utilizaci¨®n do concepto na s¨²a versi¨®n nost¨¢lxico-sentimental arrequentouse coa pegada do saudosismo portugu¨¦s, espiritualista e etnicista, que en Galicia abrangueu ese incerto irredentismo que sempre padecemos os galegos perante o irm¨¢n luso, e que se artellou ao longo do tempo ben en propostas iberistas, ben ortogr¨¢ficas, ben horarias. Secomas¨ª, vencellarnos nese sentimento era unha maneira de reco?ecer implicitamente unha filiaci¨®n com¨²n, por moi remota e inaprehensible que fose, para ambos pobos. A sinton¨ªa co saudosismo portugu¨¦s, moi presente en autores como Noriega Varela ou Aquilino Iglesia Alvari?o (quen, por certo, en Se?ard¨¢ far¨ªa agromar "o duro cravo d'a Saudade" nunha sorprendente "flor azul"), resultou ben fecunda para os homes de N¨®s, que subli?ar¨ªan a s¨²a dimensi¨®n tel¨²rica fronte ao mesianismo portugu¨¦s; varias d¨¦cadas despois, V¨ªctor Freixanes ser¨ªa quen de actualizar de xeito prospectivo e mesmo subversivo a saudade sebastianista naquela novela que a ningu¨¦n deixou indiferente: O tri¨¢ngulo inscrito na circunferencia (1982).

A importancia da saudade como factor central do volksgeist galego est¨¢ xa en Viqueira ("Queredes unha verba que vos diga en resume o noso lirismo e a nosa alma? A¨ª a tendes: saudades") e en Castelao, que no Sempre en Galiza a considera "signo diferencial da psicolox¨ªa galega". Na s¨²a versi¨®n tel¨²rica revelar¨ªase como unha f¨®rmula posible para codificar de xeito popular o apego ¨¢ terra que a Xeraci¨®n N¨®s identificar¨ªa como un dos riscos definidores da galeguidade, e que Castelao por¨ªa ao par do lirismo e o humorismo, mentres que Risco a consideraba a m¨¢xima expresi¨®n do car¨¢cter sentimental do galego. ?Como non reco?ecernos nese retrato? ?Como non outorgarlle estatuto de axioma antropol¨®xico a unha caracterizaci¨®n que rematar¨ªa por converterse en estereotipo reduccionista? Pero, ademais, para Castelao a identificaci¨®n galaica coa saudade resultaba triplemente operativa por ser, por unha banda, "o sentimento que abrangue a Portugal e a Galiza nunha soia eternidade"; por outra, un sentimento que nos remonta aos nosos devanceiros celtas (tam¨¦n Risco defend¨ªa esta filiaci¨®n ¨¦tnica do sentimento) e, finalmente, o elemento diferencial que nos afastaba do que el calificaba como a "ret¨®rica mediterr¨¢nea".

Pero a saudade galega ver¨ªase axi?a elevada ¨¢ categor¨ªa de imaxe metaliteraria. Nunha cultura hiperfiloloxizada como ¨¦ a nosa, a lingua -mesmo na s¨²a funci¨®n est¨¦tica- contam¨ªnao todo, e un pobo condenado ¨¢ procura das verbas sagras da tribo intuir¨ªa na ambig¨¹idade inherente ¨¢ saudade a traduci¨®n verbal m¨¢is aproximada do indicible. As¨ª, dende que en 1920 Ram¨®n Cabanillas ingresara na RAG co discurso A saudade nos poetas galegos este sentimento converteuse de vez "no molde que deu forma ao noso lirismo", ese lirismo que "vive na verba saudade como nunha boli?a de cristal, prisoneiro de encantamento". O risco de ficarmos as¨ª, estant¨ªos ou hipnotizados como o frade de Armenteira co canto do paxari?o, axexaba de preto; nese mesmo discurso, Cabanillas momificar¨ªa Rosal¨ªa en "corpo santo da Saudade Galega" e decidiu que "a saudade manda en n¨®s". Secomas¨ª, quizais por intu¨ªr o poder paralizante de tal sentimento, o poeta se esforzou en superar o seu vezo pasatista e proxectalo cara ao futuro ao reco?ecelo como s¨ªntese de "Pasado e Porvir, Evocaci¨®n e Desexo (...) cobiza do lonxe, presentimento do que est¨¢ para chegar".

Talvez para escorrentar tentaci¨®ns mesi¨¢nicas xa por volta dos 50, Galaxia, e nomeadamente Ram¨®n Pi?eiro, far¨ªan un esforzo de aggiornar o concepto: en Europa sopraban os ventos do existencialismo e non era cuesti¨®n de deixarnos enguedellar outra volta n' A roseira da saudade, de Ant¨®n Zapata (1953). A viraxe metaf¨ªsica afastou ?definitivamente? a saudade galega do misticismo portugu¨¦s, e sabiamente o mestre Otero Pedrayo, ao encarreirarnos Polos vieiros da saudade (1952), modernizar¨ªa o concepto ao vencellalo co motivo da viaxe sen afastarse en exceso dos usos tradicionais, agora alimentados polo fracaso da utop¨ªa galeguista, case feita realidade naquel so?o ef¨¦mero da Rep¨²blica e quizais rediviva na Galicia de Al¨¦n Mar. Por iso as b¨¢goas que Otero deita, cando chega a Buenos Aires en 1947, son b¨¢goas "de saudade e de reco?ecemento". Agora son os exiliados, como noutrora o foran os emigrantes, os condenados a padecer "no peito un fogo de amor, que na ausencia medra", que Blanco Amor cantar¨ªa nun dos seus poemas (significativamente titulado Saudade) para rematar reco?ecendo, coa s¨²a proverbial afouteza e cunha frustraci¨®n na que hai moito de impotencia: "?Todo o que levo ga?ado ¨¦ queimarme niste fogo!".

Na Galicia postauton¨®mica o concepto perde funcionalidade literaria, se cadra por aparecer estreitamente vencellado a un enxebrismo que sab¨ªa a reseso e do que urx¨ªa desfacerse para afrontarmos, ceibes de pexas decimon¨®nicas, unha posmodernidade que nos coll¨ªa cos deberes da modernidade a medio facer. A saudade pasa as¨ª a codificar sentimentos novos, realidades novas, que balizaban o cami?o das novas xeraci¨®ns cara ao futuro, e a nostalxia da terra concr¨¦tase na casa, ao tempo que se proxecta cara a outros espazos non necesariamente galegos nin rurais. E nesa eterna asignatura pendente da conquista social do idioma, a saudade da palabra enuncia a orfandade da voz que berra no deserto, a soidade do escritor que loita corpo a corpo coas verbas, tan reticentes a deixarse querer.

?Seguimos a padecer de soidades? ?Qu¨¦ anceiamos os galegos e galegas do s¨¦culo XXI? Neste abrente de milenio, o poeta Manuel Outeiri?o identificou esa viaxe ao interior de un mesmo que ¨¦ sempre a saudade como unha desacougante "nostalxia de abismos, de ollos grandes, de peixes". ?C¨®mo interpretar¨ªa Rosal¨ªa este verso?