Non ¨¦ a saudade, ¨¦ a falta de pintura

Unha das pequenas xoias da mi?a biblioteca ¨¦ un exemplar de La Saudade, un volume de ensaios publicado pola editorial Galaxia no ano 1953. Era unha ¨¦poca no que o ensaio ti?a certo peso na cultura do pa¨ªs, que non estaba a¨ªnda sepultada por moreas de novelistas e poetas en estado de fertilidade permanente. Como x¨¦nero elevado, propio de minor¨ªas cultas, o ensaio ti?a a funci¨®n, dende a ¨®ptica dos galeguistas agrupados naquela editorial, de prestixiar, entre a escasa masa lectora do pa¨ªs, un idioma tido por propio de r¨²sticos nun momento en que a ditadura estaba no seu apoxeo, as clases medias republicanas e nacionalistas en desbandada e os idiomas peninsulares en suspenso, dado que o seu uso, fora do contexto coloquial, se tomaba como s¨ªntoma indefectible de veleidades separatistas.

Hoxe a saudade pode ser entendida como unha forma com¨²n de experiencia humana

Se algunha vez fomos definidos por eses trazos, ese momento xa pasou

Ademais, a propia personalidade dos autores dos ensaios non deixaba lugar a d¨²bidas. Entre eles se atopaban tres homes que pertenceran ao Partido Galeguista: Ram¨®n Pi?eiro, que non hab¨ªa tanto tempo que deixara o c¨¢rcere; Lois Tob¨ªo, exilado en Uruguay, ex dipl¨®matico da Rep¨²blica, e Salvador Lorenzana ( pseud¨®nimo de Francisco Fern¨¢ndez del Riego). Tam¨¦n dous m¨¦dicos humanistas de tradici¨®n republicana, Domingo Garc¨ªa-Sabell e Juan Rof Carballo; un novo Xes¨²s Alonso Montero, despois comunista e -a excepci¨®n- F. El¨ªas de Tejada, exc¨¦ntrico carlista, ademais de Manuel Vid¨¢n. Como se ve, un mostrario que non era para volver tolas de entusiasmo as autoridades franquistas.

A selecci¨®n do tema non era azarosa. A Saudade cumpr¨ªa un doble requisito. Por un lado era asunto de aspecto inocuo que se prestaba a ser entroncado coas grandes correntes do pensamento europeo do momento -nomeadamente o existencialismo- e que, por tanto, lexitimaba as valencias culturais propias (na mesma colecci¨®n de ensaio se anunciaba a pr¨®xima publicaci¨®n do "Da esencia da verdade", o texto de Martin Heidegger ).

Por outro, sen embargo, o tema encerraba certa carga de profundidade. Ao fin e ao cabo, a Saudade parec¨ªa unha disposici¨®n de ¨¢nimo de estrita filiaci¨®n galego-portuguesa e suxer¨ªa a existencia do que en termos m¨¢is francos se denominar¨ªa un car¨¢cter nacional. Asentar a saudade como un trazo diferencial era unha maneira de afirmaci¨®n do que ent¨®n se daba en chamar a personalidade galega. Xunto co lirismo e o humorismo se supo?¨ªa que a Saudade marcaba o ton da espiritualidade do pa¨ªs.

Pero precisamente esa caracterizaci¨®n da Saudade ¨¦ a que nos coloca tantas dificultades hoxe. Pois, nun pa¨ªs no que o debate p¨²blico versou en datas recentes sobre se debemos de aprobar ou non que Ana Mar¨ªa R¨ªos pague a hipoteca do seu piso co di?eiro das fotos da s¨²a real presenza en coiros en Interviu; sobre se Pescanova pode permitirse o luxo de tratar ao Goberno de Galicia como sen d¨²bida trata ao de Namibia e onde soubemos que o indixente afogado no mar do porto de Vigo era un ex traballador e sindicalista de Asc¨®n, que veu a s¨²a vida desfeita pola reconversi¨®n naval ?algu¨¦n ten valor como para definir a galeguidade en termos tan melifluos ?.

Este, que sempre foi un pa¨ªs duro, digan o que digan os que queren facer de n¨®s un pa¨ªs de r¨²sticos humoristas; este que ¨¦ un pa¨ªs no que haber¨ªa m¨¢is motivos para escribir traxedias gregas que poemas l¨ªricos -a¨ªnda que, xa o sabemos, as d¨²as cousas non se excl¨²en- ? admitir¨ªa hoxe unha versi¨®n tan doce de si mesmo sen incorrer en hip¨®crita mentira?

Se algunha vez merecemos ser definidos por eses trazos temo que ese momento xa pasou. Ao sumo, tal vez podemos estar dispostos a admitir que determinadas experiencias hist¨®ricas que a¨ªnda non finalizaron o seu ciclo hist¨®rico -a emigraci¨®n- condicionaron un sentido da Saudade ou a morri?a.

Poderiamos chegar a entender que o clima, a xeograf¨ªa, o estar situados no borde do Atl¨¢ntico ten alg¨²n tipo de implicaci¨®n sobre a forma de ser colectiva, ¨¢ maneira en que o entend¨ªan os grandes viaxeiros rom¨¢nticos - un T¨¦ophile Gautier-. Poderiamos entender a retranca como unha forma de intelixencia dos probes fronte aos ricos. Pero ser¨ªa, en todo caso, sempre unha manifestaci¨®n dunha continxencia m¨¢is que dun destino.

En realidade, esa dificultade, ou esa imposibilidade, xa a debeu de notar Ram¨®n Pi?eiro quen, de feito, na s¨²a Filosof¨ªa da Saudade fai unha lectura en clave existencialista de concepto tan elusivo. Cando caracteriza a Saudade como "o sentimento da singularidade ontol¨®xica do home", como un modo de acceso ¨ªntimo ao misterio da existencia, est¨¢ d¨¢ndolle ¨¢ palabra un sentido metaf¨ªsico que se compadece mal coa s¨²a adscrici¨®n a unha dada comunidade humana. O mesmo suceder¨¢, nunha xeraci¨®n posterior, con Andr¨¦s Torres Queiruga cando afirma que a Saudade de plenitude nos relaciona co Absoluto.

Nunha ¨¦poca en que o pensamento filos¨®fico tende a ser contrario a postular esencias, en que a identidade entendida ¨¢ maneira plat¨®nica -como algo de absoluto e permanente- s¨® pode ser afirmada por pensadores anacr¨®nicos - fundamentalistas, extrema dereita ...- e, en que, en definitiva, todos valoramos a posibilidade de comezar de novo, sexa en termos da propia existencia, sexa en termos da vida dun pa¨ªs, como o fixeron Espa?a e Galicia dende 1975, a Saudade s¨® pode ser entendida, en todo caso, como unha forma da com¨²n experiencia humana -como a nostalxia ou a melancol¨ªa.

Dende logo, eu quedo sempre asombrado cando contemplo a un gato. Fasc¨ªname a maneira en que quedan absortos. E non podo dicir m¨¢is que te?o saudade dese estado. Tal vez ten que ver cos signos e co modo en que te?en configurado o funcionamento do noso cerebro. Os humanos desenvolvemos unha mente que ten a particularidade de poder emanciparse do puro presente para abismarse no lonxe e no distante. As linguaxes son como enormes redes que nos permiten capturar aspectos do mundo. Non s¨® do mundo presente e circunstante, da realidade que ostensiblemente nos rodea, sen¨®n das ru¨ªnas de Cartago, a Ba¨ªa de Sidney ou das cidades dunha civilizaci¨®n ao Blade Runner. Ese poder danos toda a inmensa capacidade de transformaci¨®n que posu¨ªmos, dado que podemos representarnos problemas futuros e constru¨ªr posibles soluci¨®ns para eles.

Pero, a cambio, a nosa mente ten unha innata capacidade de distraerse. Isto ¨¦, unha innata necesidade de distraerse. Pois o mundo se nos escapa sempre. Se nos escapan a vida e os afectos, os escenarios da nosa infancia e o rostro das monta?as e chairas que pisamos. Temos saudade da benevolencia dos amigos e das risas pasadas, tanto como das campa?as de Alexandre en Persia, ou da Africa das pel¨ªculas de Tarz¨¢n que viamos de p¨ªcaros. De todo aquilo que somos capaces de imaxinar e desexar temos saudade. Pero isto, temo, nos sucede o mesmo se nacemos en Estambul que en Praga, en Lima ou en Catay. Sempre estamos lonxe de n¨®s.

A Candido Paz¨® t¨¦?olle escoitado moitas veces esta an¨¦cdota: nunha ocasi¨®n foi a Lisboa acompa?ado do seu pai para un asunto propio dos seus negocios teatrais e que ti?a relaci¨®n co director portugu¨¦s Helder Costa. Como a cousa ¨ªa levar toda a tarde, o pai foi dar unha volta pola marabillosa cidade e, cando volveu, o Helder Costa preguntoulle:

-?Que tal, se?or C¨¢ndido, gustoulle Lisboa

Pregunta ao que o pai do Paz¨® respondeu cun lac¨®nico: -Psssssaaa

E dixo o Helder:

-? a saudade!

E respondeu o Se?or C¨¢ndido:

-Non ¨¦ a saudade: ¨¦ a falta de pintura.