Idioma galego: feito e dereito

A cuesti¨®n ling¨¹¨ªstica en Galicia est¨¢ de permanente actualidade: cando non se trata da f¨®rmula de oficialidade axeitada para o galego na reforma do Estatuto de Autonom¨ªa, tr¨¢tase, por exemplo, do seu uso como lingua vehicular no ensino non universitario, ou da presentaci¨®n dunha campa?a publicitaria por parte da Secretar¨ªa Xeral de Pol¨ªtica Ling¨¹¨ªstica. Dunha banda, isto pode parecer preocupante, como s¨ªntoma do conflitiva que a¨ªnda segue a ser a situaci¨®n do idioma galego. Doutra banda, tam¨¦n pode interpretarse en positivo, como mostra da viveza con que a sociedade sente estes problemas. En calquera caso, benvindos sexan os debates, se axudan a aventar ideas, peneirar prexu¨ªzos e a esclarecer posici¨®ns. A sociedade galega ten que ser plenamente consciente de que o futuro do galego est¨¢ nas s¨²as mans, e para decidir sobre este hai que informarse e deliberar sobre as opci¨®ns que se van abrindo.

OBRIGAR A CO?ECER?

Da relevancia que a cuesti¨®n ling¨¹¨ªstica ten no noso pa¨ªs ¨¦ boa proba o feito de que un dos asuntos clave na discusi¨®n da reforma estatutaria que se tentou (e de momento se fanou) foi precisamente o estatus do idioma: debe ou non debe a lei fundamental do noso autogoberno recoller o deber de co?ecemento do galego? Algu¨¦n respondeu: ningunha norma legal pode obrigar aos cidad¨¢ns, con car¨¢cter xeral, a co?ecer unha lingua en particular. Como posici¨®n de principio, concordo plenamente con esa idea, pero coido que nas circunstancias da Espa?a actual a resposta refuga o problema. O feito ¨¦ que a Constituci¨®n imp¨®n aos espa?ois o deber de co?ecemento do castel¨¢n, e non se ten noticia de que estea na axenda p¨²blica a modificaci¨®n do artigo correspondente.

Nese contexto, recoller no Estatuto de Galicia o principio de obrigatoriedade do co?ecemento do galego parece unha cuesti¨®n de pura equidade. Tan dif¨ªcil resulta de entender que as persoas que falamos habitualmente o galego somos igual de cidad¨¢s, e cos mesmos dereitos e deberes, c¨¢s que falan o castel¨¢n? Pois as¨ª o debeu de entender o Parlamento de Galicia, cando en 1983 (cando a forza maioritaria e gobernante era Alianza Popular, da que procede o PP) recolleu tal deber na Lei de Normalizaci¨®n Ling¨¹¨ªstica que daquela se aprobou por unanimidade: polos vistos, a AP de Fraga e Fern¨¢ndez Albor ¨¦rache ben m¨¢is galeguista ca o PP de Rajoy e N¨²?ez Feijoo. Estamos ¨¢ espera de que os critican a 'imposici¨®n' do galego denuncien tam¨¦n a 'imposici¨®n' do castel¨¢n: isto ser¨¢ a proba da sinceridade de tal posici¨®n.

Falando de equidade. A Consellar¨ªa de Educaci¨®n da Xunta anuncia que ten en estudo un decreto que sinalar¨¢ que o emprego do galego como lingua vehicular da educaci¨®n obrigatoria deber¨¢ atinxir a metade do horario lectivo. Pois xa hai quen se escandaliza e anuncia a s¨²a oposici¨®n, e mesmo alg¨²ns dirixentes pol¨ªticos torcen o bico. E logo tal cousas non estaba prevista no Plano Xeral de Normalizaci¨®n Ling¨¹¨ªstica que o anterior goberno aut¨®nomo presentou ao Parlamento de Galicia, onde foi aprobado por unanimidade en setembro de 2004?

As persoas que consideran que o uso do galego no ensino constit¨²e un atropelo para os estudantes castel¨¢n-falantes deb¨ªan reparar nun par de cousas: a primeira, que son os galego-falantes os que de toda a vida se viron (e a¨ªnda se ven) agraviados pola discriminaci¨®n do seu idioma en moitos ¨¢mbitos, comezando polo educativo; segunda, que se aspiramos a unha aut¨¦ntica convivencia civil (e seica a tal cousa aspiramos) ¨¦ imprescindible que t¨®dolos galegos saibamos manexarnos polo menos un pouco nos dous idiomas falados en Galicia.

Outra cousa ser¨ªa condenarnos a vivir en dous pa¨ªses paralelos e incomunicados, ou a¨ªnda peor, nun pa¨ªs onde unha parte (a m¨¢is numerosa, por acaso) ten menos dereitos c¨¢ outra. Pois ben, nas actuais condici¨®ns, a ¨²nica maneira de garantir a aprendizaxe real do idioma galego por parte dos castel¨¢n-falantes ¨¦ incrementando a s¨²a presenza no ensino, como m¨ªnimo ata a metade do horario lectivo.

IMAXES E MIRAXES DO IDIOMA

Por certo, a Secretar¨ªa Xeral de Pol¨ªtica Ling¨¹¨ªstica presentou unha campa?a publicitaria (con anuncio televisivo inclu¨ªdo) de promoci¨®n do galego. Tr¨¢tase dunha campa?a moi ben concibida e xurdiamente dese?ada, pero que para ser efectiva necesita ir acompa?ada dunha serie de acci¨®ns ben visibles (ao menos, tanto coma a propia campa?a) para a cidadan¨ªa. Un dos problemas que afectan negativamente a percepci¨®n p¨²blica do galego ¨¦ o enorme desfase que as persoas correntes advirten entre a grandilocuencia ret¨®rica que os persoeiros adoitan para falar publicamente do idioma e a prosaica realidade do seu desapego cara a el na rotina diaria.

Hai quen denuncia un uso ritual, pero eu disto discrepo: entre outras cousas, o ritual requirir¨ªa un uso moito m¨¢is coidadoso coa lingua do que estamos afeitos a o¨ªr e ler. Da disonancia entre o discurso p¨²blico e a praxe ling¨¹¨ªstica verificada, a maior¨ªa da poboaci¨®n tira a lecci¨®n correspondente: do galego tes que falar ben cando aquece, pero na vida real non hai que falalo (e non digamos falalo ben!). Campa?as coma a que comentamos te?en ese risco: que a xente a interprete como pura propaganda.

A ¨²nica maneira de canear o risco ¨¦ dando millo: po?endo en marcha un conxunto de medidas que demostren nos feitos o compromiso de quen encarga a campa?a (neste caso o goberno galego). Algunhas consellar¨ªas ve?en dado mostras deste compromiso: xa falamos antes da de Educaci¨®n, pero a Vice-Presidencia tam¨¦n se ten mostrado moi activa neste campo, coas famosas Galescolas e o Voluntariado Ling¨¹¨ªstico, po?amos por caso. Curiosamente, ¨¦ a Secretar¨ªa Xeral de Pol¨ªtica Ling¨¹¨ªstica a que a¨ªnda est¨¢ lonxe de facer tanxible o alcance dese compromiso. Ata o momento, perc¨ªbese moito continu¨ªsmo rotineiro e pouca novidade, o diso s¨® se pode agardar un pobre balance. A ver se esta campa?a significa que, como agora se di, 'mudan o chip'.

Falando da Xunta, moitas veces esquecemos deixar constancia que a tarefa de recuperaci¨®n do galego debe ser unha angueira partillada pola sociedade no seu conxunto. As¨ª e todo, coma noutros aspectos da vida, alg¨²ns sectores sociais te?en unha responsabilidade maior. Entre estes at¨®panse, sen d¨²bida, os medios de comunicaci¨®n de masas. E non falamos unicamente do uso efectivo da lingua, tam¨¦n do seu contributo a crear opini¨®n p¨²blica, a mellorar a cultura ling¨¹¨ªstica do conxunto da poboaci¨®n.

Neste aspecto, o papel que est¨¢n a xogar desde hai moito tempo (incluso diriamos historicamente) alg¨²ns medios, tanto galegos coma espa?ois, ¨¦ verdadeiramente lamentable. No canto de serviren de tribuna aberta para debates minimamente ilustrados, en que diferentes opini¨®ns saian ¨¢ luz e se confronten de forma libre e civilizada, alg¨²ns medios ded¨ªcanse a reavivar os preconceptos m¨¢is irracionais, a encirrar paix¨®ns sectarias e a manter en carne viva as chagas de antigos agravios. Pois ben, a maior¨ªa das controversias idiom¨¢ticas (unhas con base en problemas reais, outras con fundamentos ficticios) poden alumarse cunha luz moi sinxela: a do principio de igualdade, entre persoas, entre grupos ling¨¹¨ªsticos, entre idiomas. Si, pero xa se sabe: o sinxelo sempre ¨¦ o m¨¢is complicado.