O 'si' de Isaac

Hai unha foto da nenez, aos tres anos, na que xa leva unha bata de traballo. Aparece co pai, Camilo, e coa irm¨¢ Mercedes, na horta da casa da Tumbona, en Santiago. Pai e neno est¨¢n sentados. O corpo do pai fai de atril. Sost¨¦n un gran libro no mesado das pernas. O neno ignora a c¨¢mara fotogr¨¢fica: ten que facer. As s¨²as mans traballan no libro, est¨¢n en acci¨®n. O dedo indicador traza un suco na li?a e conduce a ollada.

Outro valor desta foto son as cores verdadeiras que suxire o branco e negro. O banco, o libro e as mans do pai semellan feitos da mesma ¨¢rbore, dunha mesma madeira brunida ¨¢ intemperie. Porque a arte de Camilo D¨ªaz Bali?o, mestre dos carteis e escen¨®grafo, ten ese selo de ir vivir ao relento, e cr¨¦alle ¨¢ xente de a p¨¦ outro espazo que antes non ti?a, unha porta de dobre folla que a ollada pode abrir se quer atravesar catro paredes.

A idea desa arte ¨¢ intemperie, unha segunda natureza enxertada, ¨¦ un primeiro saber da herdanza que o pai deixou a Isaac. Tam¨¦n o de ser quen de crear espazo de vida al¨ª onde hai o medo do baleiro.

A FALA DAS PEDRAS

Hai outra foto na que falan as pedras. Non ¨¦ fon¨¦tica-ficci¨®n. Pode verse o que as pedras din: Si.

Isaac transcribiu esa onomatopea dun erotismo hist¨®rico, un si, quero, si xeol¨®xico ao xeito de graffiti no lousado do Obradoiro. Logo subiu ao alto do pazo do Raxoi e fotografou en picado ese si, o si, quero, si do 28 de xu?o de 1936, o d¨ªa riseiro en que Galicia votou un Estatuto de Autonom¨ªa que no seu limiar dic¨ªa que ese autogoberno se acadaba "sen odiar".

Aos poucos d¨ªas, a maquinaria pesada do odio e da alta traiz¨®n ponse en marcha para esmagar todos os sis de Espa?a, o espertar do desexo. Porque o golpe fascista foi sobre todo unha conspiraci¨®n de odio contra o desexo, a xenreira contra os corpos que abrazaban novas formas, contra os carteis que abr¨ªan portas de dobre folla nos muros, contra o soletrear er¨®tico das linguas que perden o medo.

A ollada de Isaac, como a c¨¢mara do Cine-Verdade de Dziga Vertov, ten un obturador que non se pecha. De primeiras, o mozo salvouse da cacer¨ªa humana disfrazado de cego: os seus ollos v¨ªan como nunca. Pensar¨ªan que estaba agochado nun faiado, mais a s¨²a ollada estaba ceiba, a toda presa andaba para filmar a calor espec¨ªfica da humanidade antes de que chegara o terror cos seus ca¨ª?os.

Esa ¨¦ a fonte da s¨²a lendaria enerx¨ªa, a enerx¨ªa de Isaac. Alg¨²ns conf¨²ndena coa nostalxia, mais non. ? a calor espec¨ªfica da humanidade. O golpe das armas que instauraron un Estado criminal ti?a por obxecto o espolio da esperanza para sempre. Hai quen pensa que a esperanza ¨¦ unha abstracci¨®n como calquera outra. Mais a esperanza non pode vivir esgazada da vida. Necesita cris¨¢lida, que algu¨¦n a leve, a¨ªnda que sexa con impedimenta de loito.

O pai asasinado, a nai entolecida polo crime que lle levou o home querido, cazados os compa?eiros, compa?eiri?os, tratados como alimarias, saqueado o Seminario de Estudos Galegos, toda aquela provisi¨®n comunal do saber, sentindo as poutas, a rozadura da gada?a, nese intre, nesa ponte da vida e da morte, Isaac atopouse cunha fuxida malferida. Algu¨¦n ti?a que facerse cargo dela. Da esperanza. Isaac foi elixido. A esperanza meteuse nel, como nunha arca coas cadernas de ¨®so, esa calor espec¨ªfica da humanidade.

O HOME ESPIDO

Hai outra retrato fotogr¨¢fico de Isaac. Est¨¢ en ba?ador, diante do mar, mais nin el semella un ba?ista no lecer do ver¨¢n nin o mar, o Mar da Prata. Vese que a foto forma parte dun relato. Est¨¢n s¨®s, home e mar, e nesa posici¨®n dun Odiseo emigrante que se descubre en realidade exiliado. Esa gravidade da posici¨®n do ba?ista corresponde a un home espido, valentemente espido na viaxe interior e exterior, como espido est¨¢ o mar.

A parte invis¨ªbel do retrato ¨¦ a do pintor que daquela decide non pintar, arrombar os pinceis e pechar a artesa dos ¨®leos. Quen co?eza a obra de Isaac, digamos por exemplo as s¨²as Xentes que ollan, a Muller que leva na cabeza as cousas que vai percisar na vida, os Estudos e variaci¨®ns encol do tema da parella, as arrepiantes Crucifixi¨®ns, a visi¨®n dun Bosco vangardista d'A nave espacial, eses lenzos maxistrais que van do gozo sensual ao agoiro estarrecedor do esnaquizamento do sentido, quen co?eza esa obra feita con man sincera, eses lenzos que ench¨ªan o baleiro con informaci¨®n esencial e beleza perturbadora, quen co?eza, en fin, esa obra ter¨¢ que laiarse, mesmo considerar inexplic¨¢bel, dun rigor radical, mesmo inxusto, a decisi¨®n de pechar ese estudio de pintor que fora tam¨¦n almeiro das s¨²as primeiras cer¨¢micas feitas cunha materia case transparente chamada sutileza.

Mais a man sincera, o pincel de Isaac, ¨¦ un prolongamento do profundar da ollada que agora mira o mar ao xeito do mirar mari?eiro: quen ve cami?os. Se deixa a arte de pintar, non ¨¦ por perda do desexo ou por insensata arroutada. ? un xeito verdadeiro de exiliarse para sempre dunha realidade impostora, de sa¨ªr do beirado, tomar unha opci¨®n na historia dram¨¢tica da cultura: os lenzos son sudarios de Luis Huici e e Francisco Miguel, artistas coru?eses asasinados polo fascismo, e os outros grandes pintores est¨¢n na di¨¢spora.

Na Arxentina, na convivencia do desterro, react¨ªvase a calor espec¨ªfica da humanidade que Isaac leva dentro. Agora entendemos o retrato de Isaac diante do mar. ? a ollada dun agrimensor do tempo, dun top¨®grafo da esperanza. Isaac volve de Am¨¦rica cunha memoria creadora de espazos. Esa ¨¦ a misi¨®n que trae e ¨¢ que se entrega. Galicia era un cr¨¢ter, a marca do medo, a morada do baleiro. Sen espazo, sen h¨¢bitat, non hai ser. Poder¨ªamos dicir aqu¨ª o que deixou escrito Joseph Roth verbo da outra Galitzia: a patria era un cadro afundido.

O CONSTRUCTIVISTA

A memoria que trae Isaac ten a forma dun cigoto constructivista, o primeiro dos circos conc¨¦ntricos. O home que sa¨ªu de dentro dos cadros ponse a encher o baleiro, a abrir espazos sen medo, almeiros criadores, lugares onde se poda dar a esperanza con vontade de estilo. Hai outro retrato de Isaac no Castro de Samoedo (Sada). Leva a dous nenos, os fillos Camilo e Rosendo, nunha carretilla, entre ¨¢rbores froiteiras. O retrato humor¨ªstico dun transportista da esperanza, porque a esperanza gosta dos fogares n¨®mades, de ter casa, si, mais que se mova. Por iso hai unha compo?ente de esperanza tan grande na cultura tal como a entende Isaac: ¨¦ un fogar en movemento.

A cultura forma parte da necesidade, non do desbaldir. A cultura, como un dos seus cadros, ten a imaxe da muller que leva enriba da cabeza as cousas necesarias para vivir. Isaac ¨¦ un pesimista riseiro. Pesimista porque utiliza a raz¨®n e ten o instinto da nai Terra, non no sentido ret¨®rico sen¨®n do corpo que ¨¦ parte de Gaia, e sente os seus latexos. Mais tam¨¦n utiliza o vento adverso como unha enerx¨ªa.

N'O divino sainete, Curros describiu de xeito esperp¨¦ntico como os precursores e heroes do Rexurdimento eran devorados crus. Tam¨¦n nisto a biograf¨ªa de Isaac ¨¦ exemplar. O home m¨¢is valioso, o icono vivo dunha Galicia creadora, atacado polas poutas da cobiza, do capitalismo impaciente, nun episodio que nos fai evocar o m¨¢is duro Shakespeare: "Moito peor que o dente m¨¢is afiado da serpe ¨¦ a ingratitude".

Xa o dixo Roland Barthes na loanza de Antonioni: a condici¨®n do creador, de quen se entrega ¨¢ s¨²a misi¨®n con integridade moral, ¨¦ fr¨¢xil. Mais non. O sinistro anxo da desmemoria non poder¨¢ nunca con aquel mozo que un d¨ªa fixo falar a materia m¨¢is silandeira de Galicia, a pedra, e que dixera si.

Vela¨ª vai Isaac: el ¨¦ o espazo, a enerx¨ªa que se d¨¢, a calor espec¨ªfica da humanidade. A memoria que ¨¦ cigoto, que ¨¦ naci¨®n de ceibes. A divisa irmandi?a que puxo a Deus a rentes da terra, como un m¨¢is a derrubar castelos: Deus fratresque gallaeciae! (Deus e os irm¨¢ns galegos). Ou sexa, ningu¨¦n por riba de n¨®s.

Si, dixo a Terra. Si.

As imaxes corresponden ao libro colectivo Isaac D¨ªaz Pardo: creaci¨®n e compromiso na Galicia do s¨¦culo XX, editado pola Deputaci¨®n da Coru?a, que ver¨¢ a luz o vindeiro mes de febreiro.