De onde vir sendo

"Pinta a t¨²a aldea e ser¨¢s universal", escribiu Le¨®n Tolstoi. Naquelas partes do mundo que se poden permitir eses empe?os, dos m¨¢is cl¨¢sicos debates ¨¦ o car¨¢cter local/universal da creaci¨®n art¨ªstica. En Galicia, desde o momento en que a cultura tivo a suficiente entidade como para sumarse ¨® exercicio de reflexionar sobre si mesma, ese debate enriqueceuse -ou enrocouse- cunha tensi¨®n aut¨®ctona: cultura rural ou cultura urbana. Aldea ou cidade.

No campo literario imperou tradicionalmente a opci¨®n rural (e quen di rural, di mari?eira), por raz¨®ns sociol¨®xicas obvias. Galicia era unha sociedade maioritariamente rural, e as clases urbanas abdicaran do seu papel dirixente. Os froitos do traballoso rexurdir despois do xenocidio franquista mantiveron esa pauta, con todas as excepci¨®ns que se queiran, e que se poden resumir na figura de Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn.

?s raz¨®ns socioling¨¹¨ªsticas sum¨¢banse as ideol¨®xicas. Labregos, mari?eiros e artes¨¢ns eran os gardi¨¢ns da lingua galega, e polo tanto eran o punto de partida e de destino l¨®xico e xusto da creaci¨®n literaria que se fac¨ªa no seu idioma. A m¨²sica, superado o tempo do sarampelo cantautor, era un mundo no que a variedade ¨ªa dende folclore evolucionado ¨® tradicional, dende a recuperaci¨®n ¨¢ recreaci¨®n etnogr¨¢fica.

O yang urbano iniciou a s¨²a confrontaci¨®n co ying rural a comezos dos 80, cando a modernidade que levaba campando ducias de anos por Europa, e que aqu¨ª se infiltraba pinga a pinga, irrompeu a cano libre. E a relaci¨®n comezou mesmo como un certo axuste de contas. A poes¨ªa chamada social pasou directa e repentinamente de ser a norma a formar parte do gueto, e describir escenarios e personaxes urbanos constitu¨ªu de pronto un aut¨¦ntico revulsivo.

Na m¨²sica a conmoci¨®n foi a¨ªnda maior. O pop e o rock que agromaban no que antes era ermo medraron no caldo de cultivo da reivindicaci¨®n do urbano, e regados mesmo coa negaci¨®n do galego como idioma de uso.

"En Galicia, m¨¢is que rural ou urbano hai intermedio, e agora, os medios de comunicaci¨®n e as novas tecnolox¨ªas uniformizan todo", comenta Juli¨¢n Hern¨¢ndez, o l¨ªder de Siniestro Total, nacido en Madrid (1960), criado en Vigo e residente en Cambre, preto da Coru?a. "O que si establece unha diferencia ¨¦ o idioma, e o que produciu unha certa confusi¨®n ou confrontaci¨®n cultural foi aquela identificaci¨®n exclusiva que se fixo do nacional galego co mundo rural", engade.

A pesar da escaseza de elementos a analizar, o mesmo proceso seguiu a arte/industria do cine e do v¨ªdeo. A pezas mesmo etnogr¨¢ficas como O pai de Migueli?o (Miguel Castelo, 1977) ou os paradigmas Mamasunci¨®n e Sempre Xonxa (Chano Pi?eiro, 1984 e 1989) s¨¦guenas producci¨®ns militantemente urbanitas, desde a ef¨¦mera fervenza de videoclips de mediados da mesma d¨¦cada dos 80 a longametraxes como Continental, estreado por Xavier Villaverde en 1989.

Nas artes pl¨¢sticas, nas que a creaci¨®n ¨¦ en certa forma un proceso de destilaci¨®n, a tensi¨®n do enfrontamento entre o campo e a cidade foi menor. "O m¨¢is interesante que se produciu foi precisamente a mestura, a aleaci¨®n entre as referencias rurais e a nova paisaxe urbana, entre a natureza humanizada e a paisaxe hiperescriturada da urbe", afirma o pintor Ant¨®n Pati?o (Monforte, 1957).

"Nun creador son decisivos os primeiros anos, nos que se define a carta de texturas. A natureza ¨¦ unha despensa creativa. As arbores, as pedras, var¨ªan en funci¨®n do clima e cada xornada ¨¦ a historia da pintura", asegura Pati?o que tam¨¦n reco?ece que na influencia do rural hai elementos nost¨¢lxicos, "porque a maior¨ªa da arte galega faise por xente que vive f¨®ra" e que unha arte declaradamente urbana "ser¨¢ a que fagan as novas xeraci¨®ns".

O REFLUXO

A estas tempestades te¨®ricas suced¨¦ronas, mediados os 90, os refluxos impostos pola practica coti¨¢. Por unha parte, a realidade urbana galega non era tan urbana como os arquetipos for¨¢neos do urbano, alomenos como territorio m¨ªtico. Ser os Pixies de Sarria ou o Nick Hornby de Coia deixou de ser unha v¨ªa para chegar a algo. Por outra, produciuse unha relectura positiva das sociedades labrega e -sobre todo- mari?eira, impulsada probablemente porque xa ti?a unha compo?ente de nostalxia duns mundos perdidos.

"Os contos de ?nxel Fole, como as pel¨ªculas de Sam Peckinpah, describen mundos que se van, con momentos de violencia e de agon¨ªa", analizou hai tempo o poeta Miguel Mato. Calquera nacido en Galicia ¨® comezo do ¨²ltimo tercio do s¨¦culo XX viviu dacabalo da Idade Media e da contempor¨¢nea, e os creadores m¨¢is espelidos decidiron sacar proveito. O que non quita que siga o debate.