A escrita como intervenci¨®n

O ensaio non ¨¦ un produto editorial doado de comercializar e tampouco ten moita tradici¨®n en Galicia, malia os antecedentes hist¨®ricos de figuras como Risco, Pi?eiro ou o mesmo Castelao. Pero a expansi¨®n do mercado contribu¨ªu tam¨¦n a dar pulo ¨¢ chamada literatura de ideas e incluso ¨¢ traduci¨®n de pensadores estranxeiros.

A t¨®pica historiogr¨¢fica das literaturas emerxentes adoita sinalar a poes¨ªa coma o primeiro dos x¨¦neros que agroma en per¨ªodos de reconstruci¨®n. O denominado Rexurdimento literario galego, no s¨¦culo XIX, confirma a tese. E a¨ªnda que o pr¨®logo que Rosal¨ªa de Castro escribiu para o seu propio Cantares Gallegos, en 1863, se poida considerar como unha achega ensa¨ªstica de primeira orde, o certo ¨¦ que at¨¦ a Xeraci¨®n N¨®s, na d¨¦cada dos 20, as elites da literatura galega non propuxeron abertamente a importancia espec¨ªfica do ensaio. Vicente Risco, Florentino Cuevillas ou as xentes do Seminario de Estudos Galegos chantaron os alicerces do que hoxe se configura como li?a de forza da escrita en galego.

Os homes de Galaxia, aquela constelaci¨®n culturalista que finiquitou o galeguismo pol¨ªtico arredor de 1950, amos¨¢ronse perfectamente conscientes do peso do ensaio. A traduci¨®n que, en 1956, Ram¨®n Pi?eiro e Celestino Fern¨¢ndez de la Vega realizaron de Da esencia da verdade, de Martin Heidegger e con limiar do alem¨¢n para a edici¨®n galega, al¨¦n da centralidade ou non do pensamento heideggeriano, marcou outro fito no subcampo ensa¨ªstico da literatura de Galicia. Do ¨¢mbito Galaxia sa¨ªu, asemade, a revista trimestral Grial, a¨ªnda na r¨²a, e a Revista Gallega de Econom¨ªa, na que se publicaron traballos pioneiros no estudo econ¨®mico do pa¨ªs.

Desde o cuestion¨¢bel concepto de normalizaci¨®n, que os planificadores culturais manexan con asiduidade e que se simplificou adoito no retrouso "encher ocos" a imaxe das literaturas hexem¨®nicas veci?as, p¨®dese afirmar que na actualidade, o panorama ensa¨ªstico goza de boa sa¨²de. Os materiais que aparecen nos focos dos escritores abranxen diversidade de intereses e o contacto cos centros ocidentais de produci¨®n de pensamento existe. Na excesiva dependencia das intituci¨®ns acad¨¦micas, en escollas estil¨ªsticas ou de contidos reside, se cadra, a s¨²a eiva m¨¢is relevante.

A vocaci¨®n interventora e intensamente pol¨ªtica do ensaio, insepar¨¢bel do x¨¦nero, caracteriza a revista que dirixe, dende a s¨²a fundaci¨®n en 1990, Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn. De periodicidade trimestral e nacida da ca¨ªda do muro de Berl¨ªn, A Trabe de Ouro abeirou autores que, na ¨®rbita da esquerda anticapitalista, se revelaron logo en libro. O profesor Francisco Sampedro, amais de tradutor ao galego do fil¨®sofo esloveno de moda Slavoj Zizek -O espectro segue a roldar (actualidade do Manifesto Comunista), en 2004-, tirou ¨¢ luz A violencia excedente, no que se sit¨²a na esteira do propio Zizek para analizar a xeraci¨®n de violencia nas sociedades opulentas contempor¨¢neas.

En obras como Paz, guerra e violencia, o decano da facultade de filosof¨ªa da Universidade de Santiago, Lu¨ªs G. Soto, tam¨¦n se enfronta ¨¢ problem¨¢tica do real. Para O suxeito posmoderno, Rebeca Baceiredo traza unha interpretaci¨®n da existencia individual no capitalismo avanzado ao p¨¦ de categor¨ªas tomadas de Gilles Deleuze. O polit¨®logo Carlos Taibo acomete, en Imperio norteamericano e capitalismo global, a trav¨¦s dunha ¨®ptica afastada do ollar filos¨®fico e arrimado ¨¢ l¨®xica implac¨¢bel dun Noam Chomsky, un esquem¨¢tico e ¨²til mapa da "guerra global permanente". Outra cartograf¨ªa interpretativa do mundo actual aparece n'Os movementos de resistencia fronte ¨¢ globalizaci¨®n, igualmente da man de Taibo. Dentro do ensaio de intervenci¨®n cadran As palabras das fillas de Eva, da escritora Teresa Moure ou os traballos de Carme Ad¨¢n -Feminismo e co?ecemento, por caso-, modeladores dunha teor¨ªa feminista, que nace ¨¢ actualidade no labor pioneiro de Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n e a publicaci¨®n peri¨®dica A festa da palabra silenciada.

No traxecto que media entre o feminismo e a literatura at¨®pase Elas e o paraugas totalizador, da cr¨ªtica e profesora Helena Gonz¨¢lez. Neste libro, Gonz¨¢lez condensa toda unha xeira anal¨ªtica sobre a poes¨ªa feminina galega e ratifica a consideraci¨®n da "poes¨ªa de muller" como o acontecemento principal da l¨ªrica na d¨¦cada dos 90. Unha ¨®ptica diferente ¨¦ a manexada por Mar¨ªa do Cebreiro R¨¢bade Villar en As terceiras mulleres. Cunha contundente bagaxe te¨®rica, R¨¢bade Villar igual fedella na obra de figuras sobranceiras da literatura en feminino de Virginia Woolf ou Rosal¨ªa de Castro que na representaci¨®n da muller na Metamorfose de Ovidio ou nas letras dos boleros latinoamericanos. A reflexi¨®n ensa¨ªstica de Mar¨ªa do Cebreiro R¨¢bade Villar, tam¨¦n poeta, a¨ªnda se desenvolve fragmentariamente, en publicaci¨®ns colectivas ou actas de congresos, pero garda un indiscut¨ªbel valor (Historia cultural e resistencia, por exemplo).

A propia literatura ocupa un espazo central na produci¨®n de ensaio en Galiza, onde a academia supura abondoso pensamento arredor do feito da escrita. So a sombra do soci¨®logo Pierre Bourdieu e do seu ep¨ªgono israel¨ª Ithamar Even-Zohar acub¨ªllase a factor¨ªa te¨®rica do grupo Galabra da USC, que encabeza El¨ªas Torres. O autor do recorrente Diglosia e texto, o profesor Ant¨®n Figueroa, reco?ece igualmente a titela da obra do franc¨¦s. As pescudas de Arturo Casas ou de Xo¨¢n Gonz¨¢lez-Mill¨¢n, morto en 2002 e co referencial Resistencia cultural e diferencia hist¨®rica, exceden a ortodoxia Bourdieu.

F¨®ra da ret¨®rica acad¨¦mica e m¨¢is apegadas ao termo ensaio en sentido xen¨¦rico est¨¢n as obras de reflexi¨®n sobre a literatura facturadas polos propios escritores. Os dominios de Ca¨ªn, de Xos¨¦ Carlos Caneiro, v¨¢lese dunha argumentaci¨®n feble para reivindicar unha literatura forte. Xavier Seoane iniciou, coa publicaci¨®n en 2002 d'O sol de Homero, un proxecto ensa¨ªstico "en defensa das humanidades". O imprescind¨ªbel novelista Xurxo Borraz¨¢s publicar¨¢ en breve Arte e parte, nas s¨²as palabras "un ensaio sobre as dificultades da creaci¨®n na Galiza". Un compartimento estanco ¨¦ o habitado pola particular interacci¨®n de ensaio e poes¨ªa que elabora a poeta Chus Pato. Entre o ensa¨ªstico e o divulgativo aparece un subx¨¦nero peculiar e aut¨®ctono, os libros que xiran arredor da figura homenaxeada no Dia das Letras Galegas. Esta inflaci¨®n anual das Letras Galegas non excede, por veces, o oportunismo editorial.

Outra das correntes de teorizaci¨®n dominantes acha no nacionalismo pol¨ªtico tema de cavilaci¨®n. A redefinici¨®n do que debe ser a praxe nacionalista xurd¨ªa no Catro ensaios sobre a esquerda nacionalista, de 1990, no que participaban Xoaqu¨ªn Fern¨¢ndez Leiceaga, Rafael Mart¨ªnez Castro, Bieito Iglesias e Ant¨®n Baamonde. Baamonde segu¨ªu pendente do asunto e no 2002 deu ao prelo unhas reflexi¨®ns memor¨ªsticas con expl¨ªcito eco pol¨ªtico, Aire para respirar. Xos¨¦ Manuel Beiras canalizou o seu ¨²ltimo pensamento pol¨ªtico en dous substanciosos libros de conversas, A naci¨®n incesante e A estrela na palabra e o veterano dirixente nacionalista Camilo Nogueira antologou n'A terra cantada 80 dos seus textos de intervenci¨®n pol¨ªtica.

Aquela edici¨®n de Da esencia da verdade de Heidegger inaugurou a vertente tradutora de ensaio na Galiza. Os libros da editorial Laiovento hexemonizan, en gran parte, as versi¨®ns galegas de obras internacionais. A colecci¨®n compostel¨¢ preocupouse de traer para o galego ensaios cr¨ªticos co estado neoliberal de cousas: o mentado Slavoj Zizek, Keith Dixon, Alain Badiou, Pierre Bourdieu, Alex Callinicos, o ling¨¹ista Louis-Jean Calvet, Bernard Cassen ou Noam Chomsky deitaron na editora a s¨²a non conciliada visi¨®n do mandarinato estadounidense. Na pr¨¢ctica tradutora destaca, asemade, A Trabe de Ouro. Pensadores da altura de Adorno, Fredric Jameson, Georges Labica ou Fred Halliday apareceron en galego, decote en versi¨®n do tam¨¦n ensa¨ªsta e poeta Manuel Outeiri?o.