Historias do real
No campo documental, medrando dende o subdesenvolvemento, at¨®panse varias pezas fundamentais do noso cinema
Os obreiros ¨¢ sa¨ªda dunha f¨¢brica, rexistrados en 1895 polos irm¨¢ns Lumi¨¦re, inauguraron a pr¨¢ctica cinematogr¨¢fica. Aquel acto de orixe fotogr¨¢fica instauraba o vencello entre cinema e realidade ao tempo que retrataba o conflito central do s¨¦culo XX: o traballo contra o capital. Sobre estas d¨²as li?as de forza ergueuse parte do edificio hist¨®rico do cinema, que intermitentemente tam¨¦n abrollou no subdesenvolvido campo documental galego.
A itinerancia caracterizou os pioneiros que se botaron aos cami?os con c¨¢maras facturadas polos Lumi¨¦re. Entre aqueles operadores atop¨¢base Louis Joseph Sellier Luop, propietario dun aparello Lumi¨¦re, que se instalar¨ªa na Coru?a en 1886. Do celuloide impresionado por Sellier non se conserva ning¨²n anaco, pero si os t¨ªtulos das fitas -Orz¨¢n, oleaje, temporal en Riazor, ou Matadero y salida de operarios- que explicitan a s¨²a natureza documental.
A revalorizaci¨®n do que Margarita Ledo chama 'cinema do real' comezou na d¨¦cada dos anos 90
Os traballos do empresario galego Jos¨¦ Gil ampliaron os espazos do documental antes da chegada da II Rep¨²blica e, canda ela, do acceso ¨¢s vangardas internacionais. A obra de Gil a¨ªnda se centraba no cinema de emigraci¨®n, unha caste de ep¨ªstolas cinematogr¨¢ficas que se enviaban emigrantes, nos noticiarios ou nas gravaci¨®ns publicitarias. Enrique Barreiro, Eduardo Villardefrancos ou J. Pradera foron outros dos documentalistas do cinema galego mudo rescatados nos estudos de Manuel Gonz¨¢lez, Castro de Paz ou Xos¨¦ Nogueira.
A airexa rexeracionista que varreu o ambiente cultural logo do 14 de abril de 1931 contribu¨ªu ¨¢ fundaci¨®n do documental galego moderno. A figura central de Carlos Velo, nado en Cartelle en 1909, resulta inevit¨¢bel ¨¢ hora de se enfrontar, tam¨¦n, ¨¢ posibilidade abortada dun cinema galego contempor¨¢neo. Formado no cineclubismo madrile?o, compa?eiro de viaxe da Xeraci¨®n do 27 e autor de fitas cient¨ªficas, Velo estreou durante os anos da II Rep¨²blica filmes da contundencia est¨¦tica de Almadrabas, arredor da pesca do at¨²n no sur da pen¨ªnsula, ou La ciudad y el campo, que enfocaba a contradici¨®n rural / urbano.
Pero a obra determinante de Carlos Velo non se conserva ¨ªntegra. De Galicia (1936) e o seu estudo dos traballos e os d¨ªas de labregos e mari?eiros apenas sobreviven dez minutos, a metade da metraxe pensada por Velo. As pegadas da escola sovi¨¦tica -Einsenstein ou Dovhenko-, tan arrimadas ao cineasta de Cartelle, det¨¦ctanse nos ¨¢ngulos de Galicia. O golpe fascista de 1936 fendeu o desenvolvemento da cinematograf¨ªa de Carlos Velo, que continuou o seu labor no exilio mexicano.
O fot¨®grafo allaricense Jos¨¦ Su¨¢rez presenta unha traxectoria semellante ¨¢ de Velo. Republicano e conectado coas vangardas, o alzamento de Franco obrigouno a marchar para o exilio e deixar perdido o seu documental Mari?eiros. S¨® Antonio Rom¨¢n soubo adaptarse aos tempos nacional cat¨®licos e gravar en 1940, xunta o etn¨®grafo Xaqu¨ªn Lourenzo, a avanzada O carro e o home.
A ditadura dos 40 anos non s¨® mergullou o cinema espa?ol no "politicamente ineficaz, socialmente falso, intelectualmente ¨ªnfimo, esteticamente nulo e industrialmente raqu¨ªtico" que denunciara Juan Antonio Bardem, sen¨®n que tam¨¦n rematou coa apertura do centro ¨¢s cinematograf¨ªas perif¨¦ricas. O documental galego de posguerra foi asolagado pola escenograf¨ªa folcl¨®rica e a pintura de tipos rexionais.
Coa reorganizaci¨®n da oposici¨®n interna, mediada a d¨¦cada dos 60, a necesidade de reflectir o pa¨ªs en imaxes propias materializouse nun cinema do real que operaba na clandestinidade. Os formatos non profesionais, s¨²per8 e 16 mil¨ªmetros, constitu¨ªronse nas ferramentas de grupos como os equipos Lupa, Enroba e Imaxe, nos que se integraron Euloxio R. Ruibal, Roberto Vidal Bola?o, Miguel Gato ou Xavier Villaverde, e realizaron filmes que transitaban entre o etnogr¨¢fico e a fici¨®n curta.
Neste contexto xorden as gravaci¨®ns de Carlos Varela Veiga e do valenciano Lloren? Soler. Exemplos de cineastas militantes que acompa?aron coa c¨¢mara determinados procesos pol¨ªticos, neste caso enmarcados no esboroamento do franquismo, Soler chegou a Galiza cun aparello e fitas de 16mm para realizar tres filmes documentais -Autopista, unha navallada ¨¢ nosa terra, O monte ¨¦ noso e Condena a beber. O problema do alcoholismo en Galicia- en colaboraci¨®n cos movementos sociais galegos.
O lugu¨¦s Carlos Varela levantou acta en s¨²per8 da "loita nacional-popular" de partidos e sindicatos nacionalistas. A loita contra a cota empresarial do campesi?ado ou a oposici¨®n ¨¢ instalaci¨®n dunha central nuclear en Xove dex¨¦rganse nas bobinas do cineasta. Integrante da UPG e presidente do cineclub Valle-Incl¨¢n de Lugo, Varela Veiga co?ec¨ªa as experiencias de cinema directo de Europa e Am¨¦rica Latina, de Jorge Sanjin¨¦s a Chris Marker, e sab¨ªase nesa escola. Coincidindo co seu 25? cabodano en 2005, Ramiro Ledo presentou o filme de montaxe CCCV-CineClube Carlos Varela, que, a trav¨¦s dun inxente esforzo de documentaci¨®n, recuperaba e reconstru¨ªa a ollada cinematogr¨¢fica de Varela Veiga.
Coa institucionalizaci¨®n auton¨®mica, o documentalismo pol¨ªtico cedeu intensidade. Os anos pop na Galiza aconteceron en paralelo ao triunfo das teses posmodernas e o m¨¢is semellante a un documental non televisivo que se emitiu nos 80 en territorio galego ¨¦, se cadra, o videoclip de Galicia, sitio distinto. A TVG absorbeu o traballo do cinema de non fici¨®n e, durante longas tempadas, o x¨¦nero non existiu ¨¢ marxe do medio p¨²blico.
A revalorizaci¨®n do que a te¨®rica e cineasta Margarita Ledo denomina cinema do real comezou na d¨¦cada dos 90. Libros como Del cine-ojo al Dogma 95 ou Cine de fot¨®grafos que a propia Ledo Andi¨®n dedicou a reflexionar sobre imaxe e realidade x¨²ntanse coa s¨²a praxe cinematogr¨¢fica, visualizada en t¨ªtulos tales Santa Liberdade, Fala e terra desta mi?a terra ou a de inminente estrea Liste pronunciado L¨ªster. Achegada ¨¢ concepci¨®n de cinema ensaio, que roza nos seus filmes Ledo Andi¨®n, at¨®pase a obra do carballi?¨¦s Alberte Pag¨¢n. E se Os Waslala ou Conversa en Zapatera resultaban insubornabelmente experimentais, coa arriscada e magn¨ªfica Bs.As. Pag¨¢n est¨¢ a recibir un certo reco?ecemento al¨¦n da Galiza.
As outras canles
O filme colectivo Hai que botalos, composto por 25 curtametraxes e concibido por unha serie de colectivos sociais como ferramenta a prol do cambio nas ¨²ltimas elecci¨®ns ao Parlamento galego, agocha, al¨¦n do seu discut¨ªbel e irregular valor est¨¦tico, d¨²as lecci¨®ns sobre a reconfiguraci¨®n contempor¨¢nea do cinema. A superaci¨®n de carencias econ¨®micas grazas ¨¢ tecnolox¨ªa dixital e ¨¢ opci¨®n maioritaria polo "campo pobre" do cinemat¨®grafo, o documental, e os circu¨ªtos alternativos de difusi¨®n explican, f¨®ra da oportunidade pol¨ªtica, o seu ¨¦xito.
Porque non resultar¨ªa desatinado afirmar que Hai que botalos ¨¦ o filme galego e en galego con m¨¢is espectadores da historia.
Se a inspiraci¨®n de Hai que botalos se atopara no Hay motivo, en Valencia est¨¢ a piques de se estrear Ja en tenim prou, outra obra colectiva proxectada para a campa?a electoral na Comunidade Valenci¨¢. A invisibilidade afecta ¨¢s produci¨®ns documentais, que atopan vedado o acceso ¨¢ rede comercial de exhibici¨®n cinematogr¨¢fica.
Traballos como A casa de Lola de Andr¨¦s, de Olalla Send¨®n, A memoria dos tempos do wolfram, de Antonio Caeiro, ou Carrilanos, de Rafael Cid, fican adoito reclu¨ªdas ao visionado non colectivo.
Tu suscripci¨®n se est¨¢ usando en otro dispositivo
?Quieres a?adir otro usuario a tu suscripci¨®n?
Si contin¨²as leyendo en este dispositivo, no se podr¨¢ leer en el otro.
FlechaTu suscripci¨®n se est¨¢ usando en otro dispositivo y solo puedes acceder a EL PA?S desde un dispositivo a la vez.
Si quieres compartir tu cuenta, cambia tu suscripci¨®n a la modalidad Premium, as¨ª podr¨¢s a?adir otro usuario. Cada uno acceder¨¢ con su propia cuenta de email, lo que os permitir¨¢ personalizar vuestra experiencia en EL PA?S.
En el caso de no saber qui¨¦n est¨¢ usando tu cuenta, te recomendamos cambiar tu contrase?a aqu¨ª.
Si decides continuar compartiendo tu cuenta, este mensaje se mostrar¨¢ en tu dispositivo y en el de la otra persona que est¨¢ usando tu cuenta de forma indefinida, afectando a tu experiencia de lectura. Puedes consultar aqu¨ª los t¨¦rminos y condiciones de la suscripci¨®n digital.
