Existe o dereito de ignorar o idioma galego?

Calquera persoa que te?a unha idea lixeira da historia deste pa¨ªs, sabe que a lingua galega foi proscrita do sistema educativo desde tempos inmemoriais, unha proscrici¨®n que impuxo unha pesada lousa discriminatoria sobre a maior¨ªa do pobo. Cando comezou a corrixirse esta inxustiza? Nos anos 70, o Ministerio de Educaci¨®n deu en admitir que se ensinasen as linguas vern¨¢culas nos centros oficiais, de xeito voluntario e f¨®ra do horario oficial. Ao longo dos anos 80, coa transici¨®n democr¨¢tica e os primeiros pasos da autonom¨ªa, o ensino da lingua e a literatura galegas foise xeneralizando nas escolas e institutos.

Na segunda metade desa d¨¦cada artell¨¢ronse t¨ªmidas medidas que contemplaban a s¨²a utilizaci¨®n como lingua vehicular nun n¨²mero reducido de materias: por primeira vez, fal¨¢base xa non de ensino do galego, sen¨®n de ensino en galego. Nos mediados dos anos 90, a Xunta de Galicia promulgaba un decreto que supu?a a extensi¨®n do seu uso a un terzo do curr¨ªculum nos ciclos educativos preuniversitarios. Finalmente, neste curso, a Consellar¨ªa anunciou que vai aprobar unha norma que dispor¨¢ a utilizaci¨®n do galego ata a metade do horario lectivo.

GALEGUIZACI?N DO ENSINO: AVANCES E RESISTENCIAS

Ata o de agora, a lentitude do progreso na implantaci¨®n do galego vi?a en certa maneira compensada polo asenso xeral e a aceptaci¨®n pac¨ªfica dos pasos que se foron dando. Pero tam¨¦n ¨¦ certo que practicamente desde que comezou este proceso se ergueron voces denunciando a imposici¨®n do galego, que tiveron unha acollida. Non ¨¦ menos certo que, ao mesmo tempo, tanto colectivos c¨ªvicos como expertos vi?eron denunciando, con base en estudos sobre o terreo, a existencia de amplas zonas de sombra no cumprimento das previsi¨®ns legais, que se localizaban fundamentalmente no ensino medio e nos centros de xesti¨®n privada. Pode que a opini¨®n dalg¨²ns pais pesase na actitude refractaria desas bolsas de resistencia (m¨¢is ben pasiva) cara ao galego, pero a renuencia provi?a m¨¢is ben das direcci¨®ns dalg¨²ns centros e de determinados sectores do profesorado.

No caso dos docentes que refugan o uso do galego nas aulas, adoita evocarse a liberdade de c¨¢tedra: ningu¨¦n pode obrigar un/ha profesor/a a utilizar nas aulas unha determinada lingua. Este argumento ¨¦ insustentable, pois o profesorado cumpre unha funci¨®n de servizo p¨²blico, e debe cumprila nos termos establecidos pola normativa legal. Sen d¨²bida, un proceso de cambio desde unha situaci¨®n de predominio exclu¨ªnte dun idioma (o castel¨¢n) fundado na marxinaci¨®n doutro (o galego) a unha situaci¨®n de progresiva promoci¨®n do idioma postergado, presenta dificultades inevitables, sobre todo para os escolantes.

O PROFESORADO: FACILIDADES E MOTIVACI?NS

O profesorado ten que dispor de tempo para adaptarse e a administraci¨®n debe ofrecerlle a posibilidade e as maiores facilidades para obter a suficiente capacidade na segunda lingua. A prudencia aconsella que as autoridades educativas act¨²en coa maior flexibilidade, atendendo as situaci¨®ns particulares que poden xustificar un tratamento excepcional, e sempre co maior respecto polas leis e os dereitos individuais. Pero unha cousa ¨¦ a prudencia e outra moi distinta ¨¦ o desleixo, que acaba por abrir a porta ¨¢ irresponsabilidade, e torna as leis en papel mollado.

Na realidade, para unha boa parte de docentes reacios, o problema reside sobre todo na falta de motivaci¨®n, que pode obedecer a diversas causas, en parte comprensibles: desde que non se saben explicar ben as raz¨®ns que xustifican a pol¨ªtica de galeguizaci¨®n do ensino, pasando pola carencia de incentivos, ata a simple comodidade, que convida a seguir coa rotina. Sen d¨²bida, corresp¨®ndelle ¨¢ Xunta e aos l¨ªderes pol¨ªticos actuar con intelixencia, ofrecer explicaci¨®ns convincentes, motivaci¨®ns axeitadas e recursos suficientes que faciliten a incorporaci¨®n do profesorado ao galego.

Hai que dicir que ata agora se bota en falta unha pol¨ªtica minimamente articulada neste sentido. Tam¨¦n se te?en cometido erros de vulto, sobre os que alg¨²n d¨ªa voltaremos. As¨ª e todo, a maior¨ªa do profesorado atinxido, que cumpre a lei (por convicci¨®n ou por responsabilidade), conseguiu acompa?ar o proceso grazas ao seu propio esforzo, e moitas veces con grande xenerosidade.

Pola banda do corpo docente, para cumprir a legalidade neste punto non fai falla sentir un compromiso ou un afecto especiais cara ao idioma galego: abonda cun m¨ªnimo de profesionalidade. ? certo que o emprego nas aulas dun idioma antes non utilizado lles esixe un sobreesforzo, maior para os que menos o saben. Pero o primeiro que te?en que ensinar os profesores aos estudantes ¨¦ que aprender esixe empe?o: moi mal exemplo dan os que renuncian a saber o galego porque se negan a facer o esforzo correspondente. Canto aos argumentos de tipo ideol¨®xico (sobre os que de contado tornarei) abonda con sinalar de momento que os ensinantes, por ¨¦tica profesional, deben coidarse moito de que as s¨²as crenzas persoais, por lex¨ªtimas que sexan, interfiran negativamente na formaci¨®n dos seus alumnos.

CAPACITACI?N LING??STICA E CONVIVENCIA

Pero o argumento maior contra a galeguizaci¨®n consiste en que a opci¨®n ling¨¹¨ªstica ¨¦ cuesti¨®n de liberdade individual: "Que os galego-falantes, se ese ¨¦ o seu desexo, te?an garantido un ensino en galego; e reciprocamente os castel¨¢n-falantes". Esta posici¨®n responde a unha radical incomprensi¨®n do modelo de convivencia ling¨¹¨ªstica que dese?a a lexislaci¨®n vixente, convivencia que constit¨²e un dos piares da nosa democracia. O galego (igual que o castel¨¢n) non ¨¦ lingua oficial da parte de Galicia que o fala, ¨¦ idioma oficial do pa¨ªs. Non ¨¦ concibible o mantemento dun m¨ªnimo de cohesi¨®n social e de sentido de pertenza compartida a un pa¨ªs se cada grupo ling¨¹¨ªstico se aconchega en si mesmo dando as costas aos demais.

Por desgraza, esa ¨¦ precisamente a actitude que, cunha irresponsable curteza de miras, se est¨¢ a fomentar na Espa?a central monoling¨¹e: o galego, o catal¨¢n, o eusquera... son cousa dos galegos, catal¨¢ns, euscald¨²ns, non dos castel¨¢n-falantes. Este asunto hanos dar azo a unha reflexi¨®n futura, deixemos arestora dito que as consecuencias desa actitude son visiblemente funestas e no futuro non distante poden revelarse catastr¨®ficas.

En todo caso, a devandita non ¨¦ a situaci¨®n das periferias biling¨¹es. Ningu¨¦n pode negar aos cidad¨¢ns e cidad¨¢s en formaci¨®n deste pa¨ªs, hoxe estudantes dos nosos centros educativos, o dereito a aprender o galego. E non se trata s¨® dun dereito te¨®rico, pois no futuro previsible ese co?ecemento vailles resultar ¨²til, se non imprescindible, para desenvolv¨¦rense social e profesionalmente en Galicia. A ¨²nica maneira de facer efectivo o principio de cooficialidade ¨¦ conseguindo que a xeneralidade dos habitantes da nosa comunidade saiban manexar as d¨²as linguas a un nivel minimamente operativo, e iso esixe unha presenza maciza do galego no sistema educativo.

En Galicia non existe o dereito de ignorar o galego, como se este idioma fose cousa exclusiva dos que o usamos habitualmente. Os que se organizan para combater a galeguizaci¨®n do ensino est¨¢n a facer un fraco favor aos estudantes e a propor un derroteiro que s¨® pode conducir este pa¨ªs cara ¨¢ desfeita.