"Meu pai era un curioso absoluto, un activista cultural"

O rec¨¦n elexido pola Academia Galega para protagonizar o D¨ªa das Letras de 2008, Xos¨¦ Mar¨ªa ?lvarez Bl¨¢zquez (Tui, 1915-Vigo, 1985), ¨¦ un dos elos da estirpe literaria e art¨ªstica que arrinca co seu av¨® Emilio ?lvarez Gim¨¦nez, segue co seu t¨ªo Xerardo ?lvarez Limeses e se prolonga hoxe nos seus fillos Alfonso, Celso e Xos¨¦ Mar¨ªa ?lvarez C¨¢ccamo, con p¨®las familiares diversas nas artes pl¨¢sticas. Xos¨¦ Mar¨ªa ¨¦ quen nos destece parte da biograf¨ªa do polifac¨¦tico ?lvarez Bl¨¢zquez, que ao seu labor como escritor sumou un intenso traballo de editor ¨¢ fronte das Edici¨®ns Castrelos, que contaban no seu cat¨¢logo nos anos finais do franquismo coa popular¨ªsima colecci¨®n O Moucho.

Pregunta. A relaci¨®n de Xos¨¦ Mar¨ªa ?lvarez Bl¨¢zquez con Tui ¨¦ central por dram¨¢ticas raz¨®ns familiares, al¨ª viven cando en outubro de 1936 os sublevados fusilan a seu pai o doutor Dar¨ªo ?lvarez Limeses, e finalmente todos te?en que marchar.

"Fundou a editorial Castrelos con vocaci¨®n de divulgar e a colecci¨®n 'O Moucho' foi o seu maior ¨¦xito"

"En Tui permanece moita oposici¨®n ¨¢ restauraci¨®n da memoria hist¨®rica e toda aquela dor vai reaparecer"

"Os in¨¦ditos dun autor te?en que peneirarse, porque os poemas malos non supo?en ningunha contribuci¨®n"

"O D¨ªa das Letras nace por unha necesidade pol¨ªtica de facer vis¨ªbel unha literatura que segue ameazada"

Resposta. Al¨ª viv¨ªa a familia e despois de matar ao av¨® a vida en Tui f¨¢iselles moi dura, pola memoria do que acontecera e porque tam¨¦n se sent¨ªan algo acosados. Daquela hai un militar cabr¨®n que os visita ¨¢s noites para tomar caf¨¦ e 'consolalos'. Isto quizais ¨¦ anecd¨®tico, pero o certo ¨¦ que o clima fascista na vila ¨¦ moi intenso e fac¨ªaselles irrespir¨¢bel. Pap¨¢ non quixo nunca volver e s¨® o fixo de visita nos anos 80 porque ti?an unha casa al¨ª os meus t¨ªos Dar¨ªo e Carmi?a. A memoria de Tui produc¨ªalles tristura e andaban pola r¨²a os mesmos que levaran o pai ¨¢ morte. Casualidades: o d¨ªa que, morto Franco, se fixo en Tui unha das primeiras homenaxes no Estado ¨¢s v¨ªtimas da represi¨®n, enterraban tam¨¦n a un dos delatores.

P. Tui ser¨¢ un dos centros da homenaxe do 17 de maio de 2008, cumprirase ao final unha sorte de xustiza po¨¦tica?

R. En certa medida porque a¨ªnda en Tui permanece moita oposici¨®n ¨¢ restauraci¨®n da memoria hist¨®rica e toda aquela dor vai reaparecer dalg¨²n xeito e nalg¨²n discurso. Pero tam¨¦n en Vigo, onde viviu a maior parte da vida e era cronista oficial da cidade, haber¨¢ actos.

P. Seu pai era poeta e novelista, con obra tam¨¦n en castel¨¢n, pero ademais era libreiro, editor de ¨¦xito, investigador e iso que tanto parece doutra ¨¦poca, un pol¨ªgrafo erudito. Que destacar¨ªa na homenaxe?

R. Cuantitativamente dedicouse m¨¢is ¨¢ narrativa que ¨¢ poes¨ªa, e maiormente en castel¨¢n at¨¦ unha certa altura da vida, con catro novelas, unha delas En el pueblo hay caras nuevas finalista do primeiro Premio Nadal, o que ga?ou en 1945 Nada de Carmen Laforet. Pero eu definir¨ªao como un activista cultural entregado a moitas facetas e que gustaba de todas elas. El dic¨ªa que a s¨²a curiosidade abrangu¨ªa todo: historia, arqueolox¨ªa, estudos literarios, medievais sobre todo, libreiro, editor, coleccionista de amplo espectro... e a todas esas causas se entregaba. Non saber¨ªa destacar ningunha porque todas foron por etapas. A de narrador en castel¨¢n esgotouse e a de editor tivo d¨²as fases consecutivas (Monterrey e Castrelos) que apenas lle deixaron tempo para outras arelas que as de investigaci¨®n. A s¨²a poes¨ªa publicada ¨¦ da d¨¦cada dos 50 e a narrativa en galego ¨¦ pequena, a¨ªnda que algunhas das s¨²as investigaci¨®ns toman forma de libro na Colecci¨®n O Moucho, e aparecen con pseud¨®nimo ou de autor¨ªa an¨®nima.

P. Monterrey era unha editorial de bibli¨®filo pero Castrelos foi un aut¨¦ntico bum editorial dos anos 60, con t¨ªtulos de aut¨¦ntico ¨¦xito como a edici¨®n do Catecismo do Labrego de Lamas Carvajal. Toda a colecci¨®n O Moucho foi un asombro tam¨¦n pola s¨²a diversidade, dos chistes de Quesada ao Retorno a Tagen Ata de Ferr¨ªn.

R. Monterrey f¨ªxoa en sociedade con Lu¨ªs Vi?as Cortegoso e era de tiradas moi curtas e edici¨®ns exquisitas. Castrelos xa foi a s¨²a editorial, co apoio econ¨®mico inicial da familia, e desde d¨²as colecci¨®ns Pombal e O Moucho, que era a que ti?a vocaci¨®n popular, con literatura e obras en galego de divulgaci¨®n. A primeira pedra de Castrelos f¨®ra tam¨¦n unha publicaci¨®n con vocaci¨®n de gran difusi¨®n, os Cuadernos de Arte Gallego. Pap¨¢ chegara a montar unha rede de ventas f¨®ra dos circu¨ªtos dos libros, basicamente polas feiras, nas que colaboraran entre outros un grupo de cregos progresistas.

P. Como era a s¨²a posici¨®n no magma cultural galeguista nucleado arredor de Galaxia?

R. El foi fundador de Galaxia pero nada m¨¢is, o que participou m¨¢is al¨ª foi o seu irm¨¢n Emilio. Castrelos era en certa maneira a competencia, e a¨ªnda que ti?a boas relaci¨®ns, el sen estar enfrontado non pertenc¨ªa a ese mundo ideol¨®xico, non era un 'gal¨¢ctico', ¨ªa por libre.

P. Seu pai ¨¦ tam¨¦n recuperador e editor dun dos grandes libros de memorias do drama do 36, O si?or Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte, a ¨¦pica fuxida do deputado Ant¨®n Alonso R¨ªos.

R. Nunha viaxe a Bos Aires a dar conferencias, atopouse con Alonso R¨ªos e a¨ªnda que o co?ec¨ªa de Tui, daquela a¨ªnda meu pai era un mozo. Citouse con el en d¨ªas sucesivos e convenceuno de que escribise aquel caudaloso relato oral. As¨ª foi que un d¨ªa recibiu o manuscrito que meu pai prologou e anotou coa s¨²a propia investigaci¨®n sobre o que pasara con tantas persoas que Alonso R¨ªos citaba desde a outra beira do mar sen saber o destino das s¨²as vidas.

P. Outro libro con sorte esquiva foi a biograf¨ªa que no ano 80 fixo de Alexandre B¨®veda.

R. B¨®veda estaba casado cunha curm¨¢ s¨²a, Amalia ?lvarez Gallego. A biograf¨ªa encargoulla o Banco do Noroeste no ano 82, dentro dunha colecci¨®n chamada Hombres que hicieron Galicia pero despois de distribu¨ªla algu¨¦n debeu dicir que politicamente non era oportuna, recoll¨¦rona das librar¨ªas e nunca m¨¢is se soubo da edici¨®n. Un secuestro a posteriori. Anos despois volveuse editar contando toda esa maquinaci¨®n.

P. No primeiro poemario Poemas de ti e de min aparece seu irm¨¢n Emilio como coautor.

R. Est¨¢ ben distinguido que parte do libro ¨¦ de cada un, a¨ªnda que compartan o mesmo volume. ? poes¨ªa neotrobadoresca, a¨ªnda que tam¨¦n cultivou o imaxinismo. Despois sae en 1950 Roseira do teu mencer, libro que lle dedicou ¨¢ mi?a irm¨¢ Mar¨ªa Lu¨ªsa cando ti?a dous ani?os. Logo foron Cancioneiro de Monfero (1953) e finalmente publ¨ªcase en 1976 o derradeiro poemario, Canle segredo, que realmente fora escrito en 1954, e premiado en Bos Aires. Supo?o que o tivo nos caix¨®ns m¨¢is de vinte anos pensando que ¨ªan editalo al¨¢. Daquela o seu tempo de escritor de poes¨ªa est¨¢ concentrado nun per¨ªodo de pouco tempo, cando menos agrupada para editar porque despois hai poemas soltos, que xa os recollemos nunha edici¨®n completa da s¨²a obra po¨¦tica de 1987, en Xerais. Agora quizais haxa que revisala m¨¢is a fondo, a¨ªnda que sempre seguindo un criterio de calidade, porque non creo que te?a que publicarse todo sen m¨¢is. Os in¨¦ditos dun autor te?en que peneirarse, porque os poemas malos non supo?en ningunha contribuci¨®n literaria. Mesmo apareceron uns poemas escritos en castel¨¢n durante os tres ingresos na UVI que tivo antes de morrer en 1985.

P. A prosa en galego ¨¦ menor?

R. De creaci¨®n temos A pega rabilonga de 1971 pero haber¨ªa que meter moitos textos de investigaci¨®n. O seu discurso de ingreso (Cantares e romances vellos prosificados) na Academia f¨ªxoo sobre unha das s¨²as preocupaci¨®ns maiores que era recuperar a historia literaria dos denominados s¨¦culos escuros.

P. Cando se fala de xeitos de renovar o D¨ªa das Letras aparece tam¨¦n en certos sectores unha cr¨ªtica ao que chegan a chamar tanatocracia da cultura galega. Pero todas as literaturas homenaxean aos seus devanceiros e necesitan co?ecer o seu substrato.

R. O D¨ªa das Letras nace en 1963 por unha necesidade pol¨ªtica de facer vis¨ªbel para toda a sociedade unha literatura achantada e que hoxe segue ameazada. Esas liturxias que seguimos utilizando no mundo do galeguismo e da cultura en xeral son consecuencia desa necesidade de ter presenza social e ao meu xu¨ªzo segue a ser ¨²til. Se o formato era recuperar figuras do pasado ¨¦ l¨®xico que se sexan autores xa desaparecidos os reco?ecidos. Homenaxear escritores vivos ¨¦ compat¨ªbel e p¨®dese facer doutros moitos xeitos. Quizais a celebraci¨®n poda matizarse. A min par¨¦ceme que a teima en facer sempre unha biograf¨ªa est¨¢ ben, pero hai anos que por raz¨®ns editoriais chegan a publicarse varias, o que non semella un esforzo con moito sentido e diso non ten culpa a Academia. Quizais os actos m¨¢is lit¨²rxicos e de presenza p¨²blica poidan facerse m¨¢is atractivos.