Por unha cultura ling¨¹¨ªstica pluralista

Nas nosas Notas a rodap¨¦ temos aludido reiteradamente ¨¢ necesidade de que o Estado espa?ol asuma de xeito integral a s¨²a realidade pluriling¨¹e. O asunto ten moitas reviravoltas, as¨ª que hoxe comezaremos a tecer un f¨ªo que seguro ter¨¢ continuidade no futuro. Moitas veces criticamos, con toda a raz¨®n, a pol¨ªtica ling¨¹¨ªstica do Estado, pero ao meu parecer, con m¨¢is frecuencia da desexada tendemos a esquecer unha cuesti¨®n que ¨¦ crucial: a cultura ling¨¹¨ªstica da cidadan¨ªa.

Un non sabe moi ben en que consiste nin como se conforma a cultura cidad¨¢ dun pa¨ªs, pero, ao par de inc¨®gnitas e d¨²bidas, tam¨¦n se poden apuntar algunhas certezas. Desde logo, o sistema educativo ¨¦ un elemento fundamental para configurala, e tam¨¦n existe un tecido de instituci¨®ns que contrib¨²e a artellala. Por parte, non hai d¨²bida de que os medios de comunicaci¨®n son decisivos para crear a opini¨®n p¨²blica, e no proceso de deliberaci¨®n que constit¨²e o nervio desta tam¨¦n se vai destilando e decantando a cultura c¨ªvica dun pa¨ªs.

O PLURALISMO LING??STICO, ASUNTO DE TODOS

Pois ben, f¨®ra dos discursos m¨¢is ou menos oficiosos que adoitan adornar algunhas conmemoraci¨®ns solemnes, un dos m¨¢is serios d¨¦ficits da cultura c¨ªvica da Espa?a democr¨¢tica ¨¦, sen d¨²bida, a renuencia a aceptar como un valor positivo a diversidade ling¨¹¨ªstica do pa¨ªs, correlato da s¨²a realidade multicultural e plurinacional. Non se pode negar que actitudes de rexeitamento do pluralismo remanecen de cando en vez nas periferias (e nalg¨²ns sitios con forza, pero non ¨¦ o caso de Galicia), e por tanto ser¨ªa maniqueo consideralas patrimonio exclusivo do nacionalismo espa?ol. Pero ¨¦ dif¨ªcil negar que quen leva a palma ¨¦ este, un nacionalismo inveterado, con fortes raiga?as autoritarias, que pula por rexurdir con fasqu¨ªa apenas retocada.

Parece que todo o m¨¢is ao que podemos aspirar ¨¦ a que os nosos concidad¨¢ns da Espa?a castel¨¢n-falantes consideren que o problema do biling¨¹ismo (non era unha riqueza?) sexa un asunto particular noso, pois co?¨¦cese que a eles tanto lles ten. E ¨¢s veces nin sequera iso: non se nos pode deixar arranxar a convivencia nas nosas comunidades, porque seica axi?a nos d¨¢ a arroutada e po?¨¦monos a perseguir o castel¨¢n (perd¨®n, espa?ol). As¨ª, o groso da opini¨®n p¨²blica do centro, sobre a que repousa a conformaci¨®n da cultura c¨ªvica da Espa?a monoling¨¹e, oscila entre o desentendemento (que fagan o que queiran, pero non amolen) e a belixerancia: coitados castel¨¢n-falantes que viven en comunidades aut¨®nomas onde lles obrigan a aprender a lingua propia local!

PRESENZA DAS LINGUAS E CULTURAS NAS UNIVERSIDADES

Moitas veces te?o comentado a mi?a experiencia persoal como profesor universitario de ling¨¹¨ªstica galega: te?o dado cursos de doutoramento, seminarios e conferencias acerca de distintos puntos da mi?a especialidade nunha morea de universidades e foros cient¨ªficos de Europa e Am¨¦rica, desde Berl¨ªn a California, desde Buenos Aires a Oxford e desde Nova York a Anveres; non obstante, son contadas as ocasi¨®ns que se me deron para falar do galego en universidades espa?olas. Non se trata dunha situaci¨®n excepcional: moitos dos meus colegas poder¨ªan dicir o mesmo. Ser¨¢ que o galego interesa m¨¢is en Alema?a ou Brasil do que en Andaluc¨ªa ou Castilla-La Mancha? Como se pode explicar que practicamente ninguha universidade espa?ola (f¨®ra da propia Galicia, o Pa¨ªs Vasco e Catalu?a) ofreza aos seus estudantes de historia ou filolox¨ªa a posibilidade de adquirir polo menos un verniz de historia, lingua ou literatura galega (ou catal¨¢...)? Si, xa sabemos que nalgunhas a Xunta de Galicia mant¨¦n do seu (noso) peto c¨¢tedras e lectorados, pero isto non ti?a que estar m¨¢is normalizado, e ao cargo dos orzamentos ou do Estado ou das respectivas Universidades?

Unha das escas¨ªsimas excepci¨®ns -limitada e recente, pero por iso mesmo m¨¢is meritoria- de esforzo dunha instituci¨®n oficial espa?ola a prol do co?ecemento das linguas perif¨¦ricas no centro de Espa?a d¨¦bese ao Instituto Cervantes (algo ter¨ªa que ver nisto o flamante ministro de cultura). Pois ben, un colega que estivo ao cargo duns cursos de galego no Cervantes en Madrid, cont¨¢bame que un dos comentarios m¨¢is o¨ªdos entre os alumnos deses cursos ¨¦ que os das periferias xogamos con vantaxe, pois podemos presentarnos ¨¢s prazas de funcionarios en todo o Estado, porque sabemos o espa?ol, mentres que eles non poden presentarse a moitas das convocadas nas comunidades biling¨¹es, pois para estas se esixe o co?ecemento da lingua propia da autonom¨ªa.

POR QUE ? TAN DIF?CIL APRENDER O GALEGO EN ESPA?A?

Polo visto, ¨¢s persoas que expresaban esa obxecci¨®n cust¨¢balles un pouco entender d¨²as cousas bastante sinxelas: a primeira, que para sabermos d¨²as linguas (o galego e o castel¨¢n, po?amos por caso), os perif¨¦ricos temos que aprendelas; a segunda, que a soluci¨®n ao problema deles consiste precisamente en aprenderen o idioma do lugar ao que desexan concursar. Noutras palabras: que o monoling¨¹ismo ¨¦ un luxo que non se deberan permitir, por m¨¢is que na cultura ling¨¹¨ªstica da Espa?a central estudar galego ou catal¨¢n sexa visto como unha especie de excentricidade, cando non como case (ou sen case) unha humillaci¨®n, e sempre unha perda de tempo.

Que o sistema educativo da Espa?a central (nin sequera o universitario) non ofreza aos estudantes espa?ois a posibilidade de adquirir noci¨®ns b¨¢sicas de cultura, historia, literatura ou lingua galega, constit¨²e un dos factores de base m¨¢is pesantes da profunda ignorancia do espa?ol medio canto a eses puntos: a lingua e literatura galegas necesariamente te?en que parecerlle estra?as, cando non estranxeiras. Pero existe algo a¨ªnda m¨¢is grave: que esa ignorancia xeral se vaia toldando progresivamente de prexu¨ªzos, uns prexu¨ªzos que tornan extremamente refractaria (e doadamente manipulable) a cidadan¨ªa con respecto aos desaf¨ªos da convivencia na diversidade. Este ¨¦ o combustible do que se alimenta a demagoxia, un andazo do que algu¨¦n se empe?a en tirar r¨¦ditos pol¨ªticos a troca de dividir e enfrontar cidad¨¢ns e comunidades.

ACADEMIAS, ESTAMENTO INTELECTUAL E PREXU?ZOS

A cimentar os ditos prexu¨ªzos contrib¨²en decisivamente determinadas instituci¨®ns estatais ou para-estatais, coma as reais academias. O papel hist¨®rico (e actual) da Real Academia Espa?ola neste terreo non ¨¦ precisamente exemplar, e xa nos gustar¨ªa que a relevante presenza na RAE de estudosos galegos do fuste de Guillermo Rojo e de Dar¨ªo Villanueva servisen para sensibilizar a vetusta instituci¨®n. Pero m¨¢is tristeiro a¨ªnda ¨¦ o papel da Real Academia de la Historia, un baluarte da Espa?a tenebrosa que acaba de facer membro numerario a un se?or arcebispo co?ecido non polas s¨²as ignotas investigaci¨®ns coma polas s¨²as sonadas arengas ultramontanas. E as¨ª poderiamos seguir, contando tam¨¦n fundaci¨®ns privadas e outro tipo de entidades que dan corpo a un estamento intelectual que pouco ten contribu¨ªdo ¨¢ cultura democr¨¢tica da diversidade e o respecto ¨¢s minor¨ªas. Para outra ocasi¨®n quedan os medios de comunicaci¨®n, o axente m¨¢is poderoso na conformaci¨®n do imaxinario colectivo das nosas sociedades. Sa¨ªmos dun souto para meternos noutro.