Literatura sen fronteiras

Neste momento est¨¢ a celebrarse en Verines a XXIII edici¨®n dos xa tradicionais encontros de escritores e cr¨ªticos das letras espa?olas, xusto nas v¨ªsperas de que a rec¨¦n creada Secci¨®n de Cr¨ªtica da Asociaci¨®n de Escritores en Lingua Galega se re¨²na por vez primeira, ma?¨¢ s¨¢bado, nun espazo de debate e reflexi¨®n. ? marxe das consideraci¨®ns que as diferencias entre ambos eventos me inspiran, e da satisfacci¨®n que me causa constatar a conciencia profesional das persoas que en Galicia exercemos a cr¨ªtica literaria e que nos sentimos comprometidos exclusivamente coa nosa tradici¨®n escrita, cos lectores de hoxe e coa construci¨®n dun futuro onde a lectura no noso idioma sexa un acto coti¨¢ e normal, hoxe quero glosar o tema do debate deste ano en Verines: Literatura sen fronteiras. A recepci¨®n das Letras Espa?olas actuais en Europa. Sen d¨²bida, a escolla do tema d¨¦bese ¨¢ vontade do equipo organizador de debullar algo tan complexo como ¨¦ a proxecci¨®n dunha arte fundamentalmente verbal -a literaria- en ¨¢mbitos ling¨¹¨ªsticos diversos. A presenza de escritores e cr¨ªticos galegos, vascos e catal¨¢ns arrequentar¨¢ de certo os debates, pois a nosa problem¨¢tica ¨¦ ben distinta da de aqueles que exercen en ¨¢mbitos idiom¨¢ticos cuantitativamente fortes, como ¨¦ o caso do castel¨¢n.

Pero a etiqueta do Encontro non deixa de intrigarme: ?quere o devandito ep¨ªgrafe dicir que as Letras Espa?olas (as¨ª, con mai¨²sculas) incl¨²en a actividade literaria ou metaliteraria realizada en idiomas como o galego, vasco e catal¨¢n, ademais do castel¨¢n? Se as¨ª for, teriamos que cuestionar o criterio filol¨®xico, altamente funcional ¨¢ hora de balizar as literaturas no noso entorno cultural. Un criterio que, por outra banda, demanda ser complementado por outros dende o momento en que falamos, por exemplo, de literatura chilena, ou arxentina, ou mexicana...ou sexa, de literaturas que pos¨²en estructuras propias, abondo aut¨®nomas e institucionalizadas como para desenvolv¨¦rense por si mesmas, superando a identificaci¨®n primeira co idIoma que sup¨®n a s¨²a materia prima: o castel¨¢n nestes casos.

No caso da literatura galega (e da vasca, e da catalana) a situaci¨®n pres¨¦ntase paradoxicamente ¨¢ inversa, isto ¨¦, partimos dunha diferencia sustancial e primixenia -a de posuirmos ferramentas ling¨¹¨ªsticas propias- pero estamos a¨ªnda a pelexar por acadarmos esa imprescindible autonom¨ªa, ese grao de institucionalizaci¨®n m¨ªnimo que garanta a nosa supervivencia, na sociedade actual, como unha oferta cultural diferenciada visible, que contrib¨²a a facer realidade a tan cacarexada globalizaci¨®n. Por sorte ou por desgracia, para lograr eses obxectivos -autonom¨ªa, institucionalizaci¨®n- ¨¦ moi convinte dispor dun Estado, algo que si te?en as Letras Espa?olas (de a¨ª tam¨¦n o das mai¨²sculas...) e por iso poden permitirse a xenerosidade de abeirarnos a todos en Verines, de acoller baixo o seu paraugas protector escritores e obras en galego, vasco e catal¨¢n. Ou, cando menos, a aqueles que nos deixamos acoller, que xa se sabe que hai quen prefire ficar ao ventimperio.

Claro que, aceptando a xenerosidade do paraugas, ¨¢s veces temos que pagar o prezo da invisibilidade. Porque esta pode chegar a ser a consecuencia de reco?ecermos que as Letras Espa?olas (esas que se se escriben con mai¨²scula) son as que se producen no Estado espa?ol, do que formamos parte e que est¨¢ constitucionalmente obrigado a reco?ecernos -aos que escribimos en galego, vasco e catal¨¢n- como parte delas. E isto ¨¦ compatible co noso af¨¢n por xerarmos unha rede de recursos propios (docentes, mercant¨ªs, medi¨¢ticos, avaliadores, etc.) que faga posible que as nosas literaturas existan como tales. Esa rede ¨¦ conditio sine qua non para que ocupemos un espazo propio no din¨¢mico mundo da cultura, e o ¨¦, na mi?a opini¨®n, tanto como o feito de que nos expresemos noutro idioma.

O da invisibilidade pode non supor un gran problema ata que chega o momento da exportaci¨®n, e de a¨ª o acertado de que en Verines se debata este asunto. Porque c¨®mpre analizar como son exportadas a Europa (e digo Europa porque est¨¢ a ser, nestes intres, a nosa principal plataforma de expansi¨®n) as literaturas que en Espa?a se escriben en idiomas que non son o castel¨¢n. A literatura galega ?exp¨®rtase como tal? Moito me temo que non. A resposta m¨¢is realista deber¨ªa ser que, cando sa¨ªmos polo mundo adiante, fac¨¦molo como parte das Letras Espa?olas ou, no mellor dos casos, como a cuota que nestas nos corresponde, algo as¨ª como a guinda dese enorme pastel que son as devanditas Letras. Tentemos explicar como ¨¦ posible que se produza tan evidente distorsi¨®n.

En primeiro lugar, e para non botar sempre bal¨®ns f¨®ra, fagamos un chisco de autocr¨ªtica: a literatura galega carece de axentes exportadores minimamente capaces. Os sucesivos gobernos pouco te?en feito por promovelos, m¨¢is al¨¢ de posibilitar a presenza dos nosos autores e autoras nas feiras internacionais. Os editores tentan con afouteza suplir esa eiva co seu labor a¨ªnda que, claro est¨¢, cada quen levando a fari?a ao seu mu¨ª?o. Ao mesmo tempo, en Galicia hai nestes intres varias instituci¨®ns (RAG, AELG, Consello da Cultura Galega, Secretar¨ªa Xeral de Pol¨ªtica Ling¨¹¨ªstica, etc.) que traballan nese ¨¢mbito sen que para ningunha delas sexa unha prioridade, sen planificaci¨®n de ning¨²n tipo e a mi¨²do colisionando entre elas.

Pero certamente hai outro factor que explica a devandita invisibilidade, e que interv¨¦n antes de que saiamos a Europa. Estou a falar da fagocitaci¨®n ¨¢ que, voluntaria ou involuntariamente, nos someten as Letras Espa?olas, cal xigantesca ameba. Cando a literatura galega sae apadri?ada por estas, prod¨²cese unha especie de adopci¨®n das nosas obras a partir do momento en que son traducidas ao castel¨¢n. Todos podemos contar infindas an¨¦cdotas relativas a autores galegos traducidos dos que se silencia en que lingua escriben orixinalmente, de obras das que non se menta que foron creadas no noso idioma, de pel¨ªculas aparentemente baseadas en novelas en castel¨¢n que en realidade son traduci¨®ns do galego...Pero para fuxir da casu¨ªstica choromiqueira e autocompracente na que moitas veces se converte o discurso sobre a nosa literatura, d¨¦ixenme rematar cunha an¨¦cdota que moito me fixo reflexionar e que hai tres semanas lle escoitei a Albert S¨¢nchez Pi?ol, autor en catal¨¢n dun best seller traducido agora mesmo a m¨¢is de trinta idiomas. Contaba na Universitat Catalan d'Estiu que moitas veces lle preguntaban se non estaba farto de ter que ir polo mundo adiante explicando os motivos polos que escrib¨ªa en catal¨¢n, e que el contestaba sempre o mesmo. "?Farto? Diso nada. Nunca me preguntan cousa tal ?Non te?en nin idea de que escribo en catal¨¢n!". E iso que ¨¦ autor de best sellers. Ou, se cadra, iso p¨¢salle xustamente por selo.