Entre a novela negra e a Xeraci¨®n N¨®s
A reflexi¨®n sobre a paisaxe atravesa todos os x¨¦neros literarios
Con 34 anos, Ram¨®n Otero Pedrayo publicou, na revista N¨®s, o texto Encol da aldeia. Amais de estabelecer os alicerces do ensaio literario en galego, o pol¨ªgrafo ourens¨¢n comezaba unha delongada labor de reflexi¨®n sobre as formas da paisaxe galega. Era 1922 e o pensamento oteriano declaraba: "Sobre isto da paisaxe de Galicia dinse moitas cousas, ou falsas ou tan vagas e pouco xustas que conv¨¦n po?ela no seu verdadeiro car¨¢cter. Dise por un lado: paisaxe saudosa, doce, mimosa, verdecente, moi propicia para o doce so?o, algo oriental e preguizosa. Est¨¢ ben, mais non ¨¦ toda a verdade".
Oitenta e cinco anos logo, aqueles autores que paran a matinar arredor da contorna f¨ªsica galega te?en antes que desmontar t¨®picos, lugares com¨²ns, imaxes impostas. Por caso, o psiquiatra Santiago Lamas escribiu no seu libro de 2005, Galicia borrosa -Edici¨®s do Castro-, sobre a paisaxe atendendo ¨¢s incorporaci¨®ns ecoloxistas no debate. As diferenzas crom¨¢ticas nas estaci¨®ns do ano semellan eslu¨ªdas na metade ocidental do pa¨ªs: eucaliptos e pi?eiros de folla perenne cunha existencia que Otero Pedrayo xa rexistraba no seu escrito de 1922.
Antes de matinar arredor da paisaxe, c¨®mpre desmontar lugares com¨²ns
As mudanzas no territorio refl¨ªctense a gran velocidade na literatura
A propia marcha da historia axudou a corrixir as tendencias ruralistas da ollada sobre Galiza. Malia a que a xeraci¨®n do autor d'Os cami?os da vida -Florentino Cuevillas, Vicente Risco ou Filgueira Valverde- teorizou a "enxebreza" e reclamou dignidade para as aldeas, adoito en artigos continxentes ou en textos non encadernados, a evoluci¨®n sociol¨®xica do pa¨ªs deixou atr¨¢s conceptos gastados. Tania Gal¨¢n Rodr¨ªguez v¨¦n de editar un traballo, de orixe acad¨¦mica, sobre "os primeiros signos de articulaci¨®n do territorio cara ao proceso de xestaci¨®n das cidades". De t¨ªtulo X¨¦nese do espazo urbano en Galiza, a nota da editorial Toxosoutos certifica "unha ollada de m¨²ltiples enfoques" sobre a cuesti¨®n.
A aplicaci¨®n das ciencias sociais e a progresiva urbanizaci¨®n influ¨ªu determinantemente na consideraci¨®n da paisaxe do pa¨ªs. Un antrop¨®logo como Xerardo Pereiro argumenta, en Galegos de vila. Antropolox¨ªa dun espazo rururbano, de Sotelo Blanco, que as vilas galegas non escapan ¨¢ catalogaci¨®n de urbanas. "A vila galega imita ¨¢ cidade; na arquitectura, nos modos de vida, nos comportamentos", asegura.
Desta urbanizaci¨®n ¨¢s alancadas que caracterizou a segunda metade do s¨¦culo XX procede unha das problem¨¢ticas da paisaxe que m¨¢is reflexi¨®ns provocou nos ¨²ltimos anos: o denominado "fe¨ªsmo". O volume colectivo Fe¨ªsmo? Destru¨ªr un pa¨ªs, subtitulado A fin do territorio humanizado: un novo intracolonialismo, apareceu nas librar¨ªas despois dun encontro "interdisciplinar" celebrado en Ourense en 2004, o Foro do Fe¨ªsmo. Ant¨®n Baamonde, Xos¨¦ Manuel Beiras, Teresa T¨¢boas ou Chus Pato contribu¨ªron a trazar respostas a preguntas como "que ¨¦ realmente o fe¨ªsmo?", "p¨®dese rastrexar historicamente?" ou "¨¦ end¨¦mico ou inducido?". Publica Difusora das artes e das letras.
As transformaci¨®ns do territorio refl¨ªctense na literatura a unha velocidade a¨ªnda maior que na produci¨®n ensa¨ªstica. Dende aquel movemento po¨¦tico que, na d¨¦cada dos vinte e en coincidencia coas vangardas europeas, encabezase Lu¨ªs Amado Carballo, o hilozo¨ªsmo -que animaba os elementos paisax¨ªsticos e ap¨²?alles caracter¨ªsticas humanas-, at¨¦ o actual deostamento do "ruralismo" por parte dalg¨²ns narradores, a paisaxe cruzou diferentes etapas ao longo da historia literaria nacional.
Esta asociaci¨®n entre literatura galega e ollada ruralista responde, por¨¦n, a unha construci¨®n que xa Rosal¨ªa de Castro desment¨ªa nos seus poemas vilegos, compostelanos. Unha das pezas centrais da narrativa moderna, A esmorga de Eduardo Blanco Amor, funciona co espazo urbano de personaxe imprescind¨ªbel.
Certos observadores do feito literario situaron na publicaci¨®n de Crime en Compostela, a novela de 1984 de Carlos G. Reigosa que incorporou os c¨®digos dun x¨¦nero tan metropolitano como a novela negra, os inicios da normalizaci¨®n da narrativa galega. Xa no s¨¦culo XXI. Diego Ameixeiras bastardiza o Ourense de Blanco Amor cos detectives de x¨ªnea estadounidense.
Tampouco a poes¨ªa contempor¨¢nea agacha a s¨²a relaci¨®n co marco xeogr¨¢fico. Se Ux¨ªo Novoneyra e a serra do Courel resultaron case sin¨®nimos nunha etapa da s¨²a obra, Helena de Carlos v¨¦n de publicar o seu cuarto libro, de t¨ªtulo Vigo. Anxo Angueira tam¨¦n fixo xirar F¨®ra do sagrado arredor da m¨¢is urbana das agrupaci¨®ns de poboaci¨®n da Galiza.
Por unha teor¨ªa 'oteriana'
En Sereno e grave gozo, a editorial Galaxia recolleu seis ensaios de Otero Pedrayo sobre a paisaxe, escritos entre 1922 e 1965. De Encol da aldeia a A aldea galega no seu decorrer hist¨®rico, Otero detense en toda a diversidade est¨¦tica da Galiza non urbana. Coa frondosidade erudita habitual da s¨²a prosa, a lenda di que o de Trasalba escrib¨ªa sen corrixir unha folla tras outra, Pedrayo tam¨¦n para na dimensi¨®n que a fauna transmite ao marco f¨ªsico do pa¨ªs.
"Os dous tipos ou formas, ceibes e caste?os, dos animais son indispensables para a integraci¨®n da nosa paisaxe", escribe. Para o patriarca da Xeraci¨®n N¨®s, un estudo a fondo do "elemento animal da paisaxe" deber¨ªa inclu¨ªr "os m¨¦todos seguintes: por clases de animais ou por fondos de paisaxes, estudando o papel dos insectos, dos paxaros, das habenzas e dos peixes, ou procurando en cada fondo de chan, de veiga, de monta?a, de bosque, mar ou costa os axentes animais predominantes".
Otero Pedrayo insin¨²a, ao longo de varios ensaios, unha sistematizaci¨®n te¨®rica da paisaxe galega. As mari?as, as ribeiras -o equivalente para Otero dun val-, as bocarribeiras -o lugar de transici¨®n entre a monta?a e a ribeira, onde estaba situado o pazo de Trasalba- e a monta?a son, para Otero Pedrayo, os definidores do horizonte f¨ªsico do territorio galego.
No texto titulado Sete paisaxes galegos e mais os alicerces d'unha teor¨ªa, Otero, logo de repasar A Mah¨ªa, O Carballi?o ou Mux¨ªa, concl¨²e: "A paisaxe estase facendo, segue o xogo dos mesmos factores, mais, a¨ªnda no tempo hist¨®rico, a¨ªnda nos mesmos lindes do curto vivir humano, se producen variaci¨®ns".
Tu suscripci¨®n se est¨¢ usando en otro dispositivo
?Quieres a?adir otro usuario a tu suscripci¨®n?
Si contin¨²as leyendo en este dispositivo, no se podr¨¢ leer en el otro.
FlechaTu suscripci¨®n se est¨¢ usando en otro dispositivo y solo puedes acceder a EL PA?S desde un dispositivo a la vez.
Si quieres compartir tu cuenta, cambia tu suscripci¨®n a la modalidad Premium, as¨ª podr¨¢s a?adir otro usuario. Cada uno acceder¨¢ con su propia cuenta de email, lo que os permitir¨¢ personalizar vuestra experiencia en EL PA?S.
?Tienes una suscripci¨®n de empresa? Accede aqu¨ª para contratar m¨¢s cuentas.
En el caso de no saber qui¨¦n est¨¢ usando tu cuenta, te recomendamos cambiar tu contrase?a aqu¨ª.
Si decides continuar compartiendo tu cuenta, este mensaje se mostrar¨¢ en tu dispositivo y en el de la otra persona que est¨¢ usando tu cuenta de forma indefinida, afectando a tu experiencia de lectura. Puedes consultar aqu¨ª los t¨¦rminos y condiciones de la suscripci¨®n digital.
