Homenaxes e crucifixi¨®ns

De cativo, nas procesi¨®ns de Semana Santa, nunca souben discernir se eran unha homenaxe e un desagravio a Xes¨²s Cristo ou unha performance na que se repet¨ªa con entusiasmo o seu calvario e crucifixi¨®n. En verdade ¨ªa xente desacougada, sobre todo mulleres con panos na cabeza e candeas nas mans, mais logo v¨ªas os cregos en comandancia coas autoridades e logo toda aquela formaci¨®n de encapuchados marcando o paso en ib¨¦rico Ku-klux-klan e un ti?a a sensaci¨®n de que como pillaran vivo ao barbas de Galilea ¨ªan remacharlle ben os cravos.

A verdadeira historia da cultura ofrece tam¨¦n moitos espect¨¢culos de usurpaci¨®ns, iron¨ªas m¨¢is ou menos crueis e hip¨®critas liturxias. Hai un conto de Vladimir Nabokov, o que leva por t¨ªtulo Un poeta olvidado, no se que se relata dun xeito maxistral, implac¨¢bel, como pode chegar a funcionar nunha sociedade a vil enxe?er¨ªa que permite convocar encol da mesma persoa a coroaci¨®n, o espolio e a desmemoria. Digamos en brutal resume xornal¨ªstico, que Nabokov conta a historia de Konstantin Perov, co?ecido como o Rimbaud ruso, a quen se lle negou a entrada na s¨²a propia homenaxe, pois os gardas confund¨ªrono cun vello vagabundo.

Os galegos somos moi bos na arte da homenaxe. Cultivamos esa tradici¨®n

O outro d¨ªa, ao ver as imaxes da ¨²ltima soidade de Isaac D¨ªaz Pardo no monte de San Marcos, pensei en Konstantin Perov e lembreime da mala besta das sete cabezas e dez cornos da Gran Babilonia. E tam¨¦n dun tango que se cadra Isaac non ignora: "No le hagas caso al desaire con que te trata la suerte".

Non fagas caso, non, mais hai que preguntarse qu¨¦ ocorre nunha sociedade, no seu funcionamento e sistema de valores, para que se poida perpetrar este proceso de baldeiro dunha obra e dunha vida como se asistiramos en vivo a un drama de Ibsen. C¨®mpre recordar algo do que Isaac significa, agora que alg¨²n mona o alcuma como "o vello dos pratos".

E logo qu¨¦ significa Isaac? Non te?o reparo en que se lea aqu¨ª, o que lle dixen en carta: "Hai cousas que non poden subtraer, que non che poden roubar. A t¨²a historia, Isaac. Non a Historia en xeral, abstracta, sen¨®n a t¨²a. A do rapaz que fixo falar cun graffiti liberador en 1936 as pedras do Obradoiro. Aquel Si ao Estatuto de Galicia. A do mozo que pintou maternidades para renacer, ollos para ver, figuras amantes para encher o baleiro de postguerra. A do home que se arriscou a contar a verdade de Galicia nun dos libros m¨¢is hist¨®ricos da nosa historia, o Galicia, hoxe de Ruedo Ib¨¦rico. O home que falou por vez primeira de ecolox¨ªa. O home que realizou so?os como quen fai pan da fari?a das sombras: o so?o dos galeguistas de N¨®s, o so?o dos internacionalistas da Bauhaus. O home que creou a mellor arca para a memoria antifascista: a colecci¨®n dos Documentos para a Historia Contempor¨¢nea. Nin dente a dente, nin ¨®so a ¨®so, poder¨¢n roubar a t¨²a historia, o relato da t¨²a vida. Hai outra cousa que non poden roubar Isaac. A t¨²a vellez. Non poden roubar a t¨²a vellez, Isaac, esa construci¨®n da sutileza, da valent¨ªa, do desexo e da beleza".

Profesionais da traiz¨®n

Os galegos somos moi bos na arte da homenaxe. Cultivamos esa tradici¨®n, ese oficio, ese ornato das coroas de loureiro. Mesmo coido que somos xenerosos no homenaxear. Con moita coci?a. Con multitude. Que non falte de nada. Que non falte ningu¨¦n. Mesmo os inimigos van ¨¢ homenaxe. ?s veces son os que m¨¢is brindan, os que m¨¢is bourean. Non o fan por mal. Non estivo Xudas na Santa Cea? Al¨ª aguantou como un campi¨®n toda indirecta. Mesmo a moza que serviu: "Ui, ui, ui, como cheira a traidor!". Si se?or, hai que ser profesionais, mesmo para a traiz¨®n.

Porque esa ¨¦ outra. Hai moita tradici¨®n no homenaxear, mais tam¨¦n a hai no esquecer. Na ingratitude. Unha xenerosidade, un darse a tope, na traiz¨®n. Ademais, o que traizoa non ¨¦ por traizoar. Como Xudas. El a Cristo non o quer¨ªa mal. O que el quer¨ªa era unha leira. Co que o pagaron, mercou unha con balado ben cho¨ªdo e unha figueira (da que se colgou). Esa tam¨¦n ¨¦ unha particularidade nosa. O que traizoa non ¨¦ por traizoar. O que quere ¨¦ mercar unha leira.

As¨ª que aqu¨ª hai que ter moita conta das traiz¨®ns. E tam¨¦n das homenaxes. Das medallas. Dos premios. Dos nomes das r¨²as. O outro d¨ªa lin unha nova deprimente nas p¨¢xinas de sucesos: "Pi¨®n grave por atropelo en Manuel Aza?a". Pobre Aza?a. Era o ¨²nico nome que aparec¨ªa no titular, mais el non conduc¨ªa o veh¨ªculo! Non sabemos o nome do pi¨®n nin o do conductor. A culpa vai ser de Aza?a. O outro d¨ªa protestou moi alporizado o se?or Conde Roa porque non lle pu?an o nome do xefe Fraga a unha r¨²a en Santiago. Non o entendo. Para que quere m¨¢is r¨²as Fraga, se xa ten ducias en Galicia e Espa?a? Imaxinen o informe da Direcci¨®n Xeral de Tr¨¢fico: "M¨¢is de 1.000 accidentes no que vai de ano nas r¨²as Fraga".

A¨ª quen andou listo foi Ben-Cho-Shey. Non era mao¨ªsta, mais algo ti?a de mestre chin¨¦s Xos¨¦ Ram¨®n Fern¨¢ndez Oxea, nado en Ourense en 1896 e falecido en Madrid en 1988. Co?ec¨¦molo al¨ª, de estudantes. El escribira cr¨®nicas da guerra de ?frica que son mostras do mellor xornalismo galego da historia. Era tan boa persoa que en Bel¨¦n ser¨ªa ao tempo o neno e o boi. Na l¨¢pida do sartego deixou escrito que non quer¨ªa nada de homenaxes nin distinci¨®ns porque esas cousas "ou se fan a tempo, ou non se fan".

Mais nin sequera as homenaxes en vida son garant¨ªa de nada. Vela¨ª est¨¢ o caso de Manuel Curros Enriquez e de tantos e tantas Konstantin Perov da nosa historia. A comezar por Francisco A?¨®n, o mestre da xeraci¨®n do Rexurdimento, que deu a pel por Galicia e s¨® atopou morada de vello nun hospital de mendigos de Madrid, en abril de 1878. O propio Curros dedicoulle, en castel¨¢n, un dos poemas m¨¢is estarrecedores da memoria literaria galega, Conjuro en la muerte del poeta A?¨®n:

"De las musas ungido, / cant¨® el Progreso, / la Libertad, los fastos / de nuestro pueblo; / mas ingrata la Patria / ni oy¨® su acento, / ni dio alivio a sus penas / ni a sus tormentos. / Hoy que, mudo, vencido, / su ¨²ltimo sue?o / duerme donde reposan / los pordioseros...".

Non foi mala, ¨¢ fin, a derradeira compa?a para A?¨®n. Xace cos seus, cos m¨¢is pobres. M¨¢is doente ¨¦, se cabe, o caso do propio Curros. Volveu de Cuba en abril 1904, xa idoso e canso, coa secreta esperanza de que encontrar¨ªa un medio de sustento no derradeiro treito da vida. Mais o que atopou Curros foron homenaxes e m¨¢is homenaxes. Mesmo a coroaci¨®n como gran poeta de Galicia, no Teatro Principal de Coru?a, o 21 de outubro de 1904. A carta que Curros env¨ªa ao seu amigo na Habana Ram¨®n Armada, despois do evento, ¨¦ dunha categ¨®rica lucidez: "Semejante agasajo, en otra edad me hubiera estimulado, hoy, despu¨¦s de lo sufrido, me entristece profundamente y lo considero una fiesta f¨²nebre, una especie de entierro a que me hacen asistir en vida (...) Y las se?ales son mortales: ?me aclaman!". Dous d¨ªas despois, volv¨ªa embarcar para Cuba, para traballar en El Diario de la Marina, sen ter achado un emprego como xornalista na Terra. Morreu na Habana catro anos despois. O seu corpo foi embalsamado e retornado de inmediato no vapor Alfonso XIII. Como ¨¦ sabido, o seu enterro, con todos os honores, foi o m¨¢is concorrido da historia de Galicia.

Si, hai que ter conta das homenaxes. Non sexa que, sen querer, deixen nun plano secundario a inxustiza. Sobre todo cando a inxustiza ¨¦ manifesta. Cando a sociedade pode percibila como un thriller, como un episodio de serie negra. Cando a inxustiza a¨ªnda pode ser, en parte, en vida, reparada.