O novo acordo ortogr¨¢fico luso-brasileiro

Como son fil¨®logo de profesi¨®n, sinto unha grande afecci¨®n polos dicionarios, de maneira que pos¨²o unha considerable colecci¨®n deles. O que m¨¢is consulto ¨¦ o Dicion¨¢rio Houaiss da l¨ªngua portuguesa, un coloso magn¨ªfico de case 3.000 p¨¢xinas que ofrece arredor de 200.000 entradas. A¨ªnda que non son autoridade na materia, podo asegurar que se trata dun dos monumentos m¨¢is impresionantes da lexicograf¨ªa contempor¨¢nea. Ata onde sei, non existe ning¨²n dicionario do espa?ol que poida compar¨¢rselle en dimensi¨®ns, e talvez tam¨¦n en cualidade.

A edici¨®n en papel que pos¨²o aparece datada en Rio de Janeiro. Custoume ferro e fari?a conseguila, e se non fose polos excelentes oficios de Pablo Couceiro (o meu libreiro preferido), dubido que nunca chegase ¨¢s mi?as mans, pois non hab¨ªa maneira de localizala en Portugal. Eu non entend¨ªa o problema, ata que, cando por fin chegou, lendo no meu exemplar, reparei en que cont¨¦n a seguinte advertencia: "Este dicion¨¢rio ser¨¢ publicado em Portugal, na norma portuguesa da l¨ªngua (...)". Efectivamente, a edici¨®n brasileira non circulou nunca en Portugal, onde houbo que preparar unha versi¨®n espec¨ªfica, que ¨¢ s¨²a vez tampouco circular¨ªa en Brasil. Souben despois que os materiais educativos editados na norma brasileira ti?an prohibida a circulaci¨®n en Portugal, e ¨¢ rec¨ªproca.

Pero como se chegou a esta situaci¨®n tan estra?a?

A ORTOGRAF?A PORTUGUESA CONTEMPOR?NEA

Parecer¨¢ chocante, pero en realidade, Portugal e Brasil nunca tiveron unha ortograf¨ªa com¨²n. ?s veces esc¨®itase falar do problema dando por suposto que foron os brasileiros os que provocaron a divisi¨®n, ao arred¨¢rense da ortograf¨ªa de Portugal. Non tal. O portugu¨¦s careceu dunha norma ortogr¨¢fica ata 1911, cando o pa¨ªs veci?o adoptou oficialmente a chamada Ortograf¨ªa nacional. Ata daquela, arranx¨¢rase sen tal invento. O certo ¨¦ que a ortograf¨ªa ¨¦ un artefacto moito m¨¢is recente do que tendemos a pensar. Desde o Renacemento public¨¢ronse moitos tratados ortogr¨¢ficos, pero a codificaci¨®n dunhas normas con respaldo institucional s¨® se produciu a partir do s¨¦culo XVII. No caso espa?ol, no s¨¦culo XVIII, cando a fundaci¨®n da Real Academia. As¨ª e todo, para que unha norma ortogr¨¢fica te?a unha vixencia efectiva, c¨®mpre que reciba a consagraci¨®n oficial dunha autoridade estatal, e iso s¨® comezou a darse, por v¨ªa da regra, no s¨¦culo XIX.

Unicamente cando os Estados contempor¨¢neos mostraron un interese real pola escolarizaci¨®n e a alfabetizaci¨®n da maior¨ªa da poboaci¨®n nunha lingua nacional, e cando comezou a artellarse un sistema educativo nacional -o que adoitou acontecer ao longo do s¨¦culo XIX ou a comezos do XX-, se sentiu unha verdadeira necesidade de fixaci¨®n, oficializaci¨®n e imposici¨®n da norma ortogr¨¢fica. No Estado espa?ol iso pasou contra os mediados da centuria antepasada. En Portugal houbo que agardar ao advenimento da Primeira Rep¨²blica, a comezos do XX, para que un tal proxecto comezase a arborarse. O primeiro presidente desa Rep¨²blica foi precisamente un fil¨®logo, The¨®philo Braga, un dos primeiros estudosos da poes¨ªa trobadoresca galego-portuguesa.

A DERIVA DIVERXENTE ENTRE PORTUGAL E BRASIL

Pero cando Portugal aprobou a s¨²a Ortograf¨ªa nacional (1911), Brasil levaba case un s¨¦culo de vida independente; e a antiga colonia de ninguha maneira se aveu a aceptar a normativa ling¨¹¨ªstica elaborada na ex metr¨®pole. Mentres que en Portugal dalg¨²n xeito prevalec¨ªa unha consciencia ling¨¹¨ªstica residualmente elitista, co seu pendor cara ¨¢s soluci¨®ns de tipo etimol¨®xico, en Brasil sentiuse crecentemente a necesidade dunha ortograf¨ªa sinxela, adaptada ¨¢ pronuncia propia, e m¨¢is apta para alfabetizar masas inxentes dunha poboaci¨®n cun nivel cultural ¨ªnfimo. E que, ademais, marcase simb¨®licamente a identidade propia de Brasil. Neste caso, coma en case todos, a orientaci¨®n da ortograf¨ªa reflect¨ªa as condici¨®ns hist¨®rico-sociais en que se desenvolv¨ªa a comunidade ling¨¹¨ªstica.

Despois, conforme o Brasil se robustec¨ªa e Portugal devec¨ªa coa perda das colonias africanas, ¨ªa consolid¨¢ndose unha situaci¨®n paradoxal, cada vez m¨¢is desequilibrada: o pa¨ªs europeo berce do idioma torn¨¢base un an¨¢n, en comparanza co xigante americano que adoptara como propio o vello idioma colonial. Ao longo do s¨¦culo XX suced¨¦ronse as tentativas de chegar a unha normativa com¨²n: 1931, 1943, 1945, 1971 / 1973, 1986 e 1990. Nas d¨²as ¨²ltimas participaron os novos pa¨ªses africanos nacidos da descolonizaci¨®n portuguesa: Angola, Cabo Verde, Guin¨¦-Bissau, Mozambique e mais Santo Tom¨¦ e Pr¨ªncipe. Ultimamente sumouse tam¨¦n Timor Leste.

Conforme o tempo pasaba e o peso do Brasil se incrementaba, os brasileiros foron chegando ¨¢ conclusi¨®n de que, en realidade, o problema era basicamente de Portugal (e en todo caso, tam¨¦n das ex colonias africanas), pois o coloso suramericano, cos seus cento e pico mill¨®ns de habitantes, abond¨¢base e sobr¨¢base por si mesmo. Por caso, os estudantes estranxeiros do portugu¨¦s mostraban unha preferencia cada vez m¨¢is clara por aprender a modalidade brasileira.

O ACORDO ORTOGR?FICO DE 1990

Nestas, chegou o acordo de Lisboa de 1990, que foi aprobado politicamente polos ministros ou secretarios de Estado dos sete pa¨ªses atinxidos e quedou s¨® pendente das respectivas ratificaci¨®ns parlamentares, que se prev¨ªa que culminar¨ªan en 1994. Non obstante, o proceso de ratificaci¨®n atrancouse, e s¨® foi retomado en 2004. Agora o dito acordo est¨¢ pendente da s¨²a ratificaci¨®n polo Parlamento portugu¨¦s, onde se espera que sexa aprobado nas pr¨®ximas semanas, co voto seguro do Partido Socialista, o Bloco de Esquerdas e os socialdem¨®cratas, a oposici¨®n da dereita (CDS) e a indecisi¨®n (de momento) dos comunistas.

Dese?aremos unha r¨¢pida valoraci¨®n deste Acordo. Evidentemente, a nova normativa reflicte o crecente peso demogr¨¢fico e pol¨ªtico do Brasil no ¨¢mbito lus¨®fono. Se cadra, a plasmaci¨®n m¨¢is visible disto ¨¦ o tratamento dos grupos conson¨¢nticos cultos, que tenden ¨¢ simplificaci¨®n (reacionar, ata, coletivo, adotar, ...). Pero, doutra banda, a unificaci¨®n ortogr¨¢fica non ¨¦ completa, pois contin¨²an a existir graf¨ªas espec¨ªficas da norma brasileira fronte ¨¢ luso-africana, que responden a pronuncias diverxentes: acad¨ºmico / acad¨¦mico, cr?nico / cr¨®nico, beb¨º / beb¨¦, etc¨¦tera.

Certamente, nalg¨²ns puntos, a nova norma resulta desorientadora. Por exemplo, no caso dos grupos cultos, xa citado, a norma xeral ¨¦ a simplificaci¨®n, pero nalgunhas palabras aqueles mant¨¦?ense obrigatoriamente, noutras d¨¦ixase aberta dupla opci¨®n que depende do falante, e a¨ªnda noutras contin¨²a a distinguirse a soluci¨®n brasileira e a luso-africana.

En definitiva, resulta verdadeiramente imprescindible forxar unha norma com¨²n luso-brasileira? Non ser¨ªa m¨¢is razoable que a diversidade polic¨¦ntrica do idioma falado a un e outro lado do Atl¨¢ntico tivese a s¨²a plasmaci¨®n en cadans¨²a norma particular, mutuamente (re)co?ecidas? As motivaci¨®ns deste acordo responden a necesidades e aspiraci¨®ns reais dos e das falantes ou m¨¢is ben ve?en ditadas por grandes intereses econ¨®micos? O vello adaxio reza m¨¢is vale un mal acordo ca un bo preito. Seicas¨ª...