Que ser¨ªa de n¨®s sen o Xerais?

O 7 de xu?o, na Illa de San Sim¨®n non s¨® se entregaron tres premios literarios sen¨®n que celebramos os 25 anos de vida dunha iniciativa privada que contribu¨ªu coma poucas a transformar o mapa da nosa narrativa: a convocatoria ininterrrompida dende 1984 do Premio Xerais de novela. O certo ¨¦ que o propio feito de que algo dure tanto tempo neste pa¨ªs noso, tan cainita e tan amigo de demonizar ou santificar, xa ¨¦ un m¨¦rito. Que de cando en vez o premio siga sorprend¨¦ndonos nas s¨²as escollas (lembren o do 2005: Herba moura) proba o dinamismo da nosa literatura, e o tino dos xurados para reco?ecelo.

No t¨ªtulo que encabeza este texto parafraseo o da intervenci¨®n de Carlos G. Reigosa, que actuou como mantedor do acto na s¨²a calidade de ga?ador da primeira edici¨®n, con aquel Crime en Compostela que tivo a virtude de amosar que en galego se pod¨ªa facer calquera cousa, mesmo algo tan ins¨®lito coma novela policial. Porque daquela, en pleno proceso de normalizaci¨®n ling¨¹¨ªstica, o noso idioma a¨ªnda ti?a moitos espazos que ocupar e moitos rexistros que afinar, e a nosa literatura moitos lectores potenciais que seducir. E vela¨ª estiveron os escritores, traballando arreo por forxar unha lingua que puidese ser de todos e para todos. O prezo que se pagar¨ªa ao longo deste proceso, en termos de calidade literaria, xa ¨¦ outro cantar, pero alg¨²n d¨ªa se reco?ecer¨¢ con xusteza esa s¨²a achega. A novela de Reigosa conseguiu non s¨® po?er de moda o policial, sen¨®n tam¨¦n provocar, de xeito indirecto, alg¨²n dos debates m¨¢is afervoados que se recordan na nosa historia literaria entre os que defend¨ªan esa opci¨®n xen¨¦rica e aqueles que a consideraban un exercicio de mimetismo alienante. O debate, m¨¢is al¨¢ do concreto, abordaba outra de m¨¢is fondo alento que valoraba como opci¨®ns de futuro para as nosas letras a proxecci¨®n es¨®xena ou a inspiraci¨®n end¨®xena.

Ao ano seguinte, o Xerais volveu impactar con As horas de cart¨®n de Lois X. Pereira, un xovenc¨ªsimo e desco?ecido escritor que conseguir¨ªa reconstru¨ªr con impactante habelencia, a trav¨¦s dun punto de vista e unha voz femininas, os d¨ªas seguintes ¨¢ morte de Franco. Do escritor pouco m¨¢is se soubo, mais a novela segu¨ªa o ronsel de Adi¨®s, Mar¨ªa ao dotar de tal protagonismo a visi¨®n do mundo dunha muller.

A partir de a¨ª, m¨¢is satisfacci¨®ns: con Agosto do 36 en 1991 Fern¨¢ndez Ferreiro dar¨ªalle un pulo definitivo ao tema da Guerra Civil, que xa vi?era amosando a orella en edici¨®ns anteriores. E en 1994 o poeta Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana ach¨¦gase ¨¢ narrativa con ese Galv¨¢n en Saor que debe de ser a novela m¨¢is vendida da historia da literatura galega. En 1998, Morning star de Miranda demostra canta materia narrativa hai nas canteiras do bandoleirismo. No 2001, Marilar Aleixandre conv¨¦rtese na primeira muller en ga?ar o premio con Teor¨ªa do caos. No 2006, cando xa ¨ªan al¨¢ m¨¢is de vinte anos de Crime en compostela, o xurado aposta polos Tres segundosde memoria de Diego Ameixeiras, que practicara anteriormente o policial aggiornado. Polo medio, novelas de transici¨®n e outras que ser¨¢ mellor esquecer pero que foron importantes na medida que revelaron as opci¨®ns est¨¦ticas que rivalizaban no sistema literario galego. Ano a ano iamos sumando nomes consagrados, que tec¨ªan a nosa xenealox¨ªa literaria, e outros desco?ecidos, nos que hab¨ªa moito de aposta de futuro.

Ao longo destes vintecinco anos, o Premio Xerais percorreu toda a xeograf¨ªa galega, empezando por Vigo e as grandes cidades e visitando logo vilas como Vilagarc¨ªa ou Viveiro. O obxectivo desta peregrinaxe era facer que todo o pa¨ªs se sentise implicado no desenvolvemento dunha narrativa de noso. Hoxe, tras celebrarmos varias edici¨®ns en San Sim¨®n, coido que o Xerais atopou a s¨²a sede ideal e non s¨® pola fermosura do lugar nin polas connotaci¨®ns que te?a: esa viaxe anual ao sur ten moito tam¨¦n de reco?ecemento impl¨ªcito de Vigo como capital da edici¨®n galega, unha capitalidade que a cidade deber¨ªa reivindicar e potenciar.

Dito isto, unha constataci¨®n. Faltaba xente este ano en San Sim¨®n, e faltaba porque ese mesmo d¨ªa se entregaban o Premio Terra de Melide e o da Asociaci¨®n de Escritores en Lingua Galega. Tal coincidencia di moito da desarticulaci¨®n da nosa sociedade literaria, na que impera m¨¢is o gremialismo c¨¢ suma de vontades: ¨¢s veces semella que a cultura se entende sobre todo como un conxunto de pr¨¢cticas encami?adas case en exclusiva a obter o reco?ecemento do clan. Non pode ser: o Premio Xerais ¨¦ un espazo de encontro no que reco?ecernos como membros dunha cultura viva, na que hai lugar para o debate e a diferenza, e por iso ¨¦ un acto formal pero tam¨¦n unha festa, e por iso precisa que todos esteamos al¨ª, para facer visible esa "forza dos lectores" que ¨¦ dende 1988 o lema do galard¨®n. Esa diversidade ¨¦ o ¨²nico que pode garantir que o Premio Xerais celebre, cando menos, vintecinco anos m¨¢is. Por fortuna, se cadra para compensar certas ausencias, este ano hab¨ªa m¨¢is caras novas ca nunca. Que satisfacci¨®n comprobar que estamos vivos. O relevo xeracional ¨¦ o noso futuro, o de todos e, polo que vin o s¨¢bado en San Sim¨®n, est¨¢ asegurado.