De 'Deus ex machina' a Anticristo

O D¨ªa das Letras Galegas celebra os m¨¦ritos literarios do homenaxeado pero non ¨¦ ning¨²n segredo que, no caso de Ram¨®n Pi?eiro, ser¨¢ sobre todo a dimensi¨®n pol¨ªtica a que esculpir¨¢ a s¨²a figura para a historia. M¨¢is al¨¢ da forte vocaci¨®n filos¨®fica dos ensaios sobre a Filosof¨ªa da Saudade quedar¨¢ o papel central que Pi?eiro xogou na Galicia da ¨²ltima metade do s¨¦culo XX. De feito, a decisi¨®n da Real Academia parece indicar que Pi?eiro xa ¨¦ historia. F¨®ra da lenda dourada que o presenta como un santo laico, ou da visi¨®n das novas fornadas nacionalistas, para as que o foi a encarnaci¨®n do Anticristo, a data ser¨¢ unha ocasi¨®n para reconsiderar a figura que encarna a resistencia do galeguismo interior fronte ¨¢ ditadura. Pero, dado que Pi?eiro estivo no centro de tantas cousas, tam¨¦n pode ser a ocasi¨®n para considerar as consecuencias que tivo o corte, m¨¢is que a evoluci¨®n, do nacionalismo dende o PG ata o BNG e para avaliar qu¨¦ cambiar¨ªa se o Consello de Galiza, que ti?a a s¨²a sede en Buenos Aires e estaba presidida por Castelao, conseguise encarnar a lexitimidade do Estatuto do 36.

Pi?eiro: "Ferr¨ªn cre que ¨¦ Fidel cando ten barba e Ben Bella cando se afeita"

Mantivo aceso o facho, tal e como o entend¨ªa, e non lle faltou valor

Pi?eiro era, no momento en que estalou a guerra, un militante do PG e cando acabou pasou a ser un liberado. Por tanto, as s¨²as actitudes eran non s¨® s¨²as, sen¨®n dos militantes que restaban na clandestinidade. De feito, cando no 46 ¨¦ detido xunto aos irm¨¢ns Saco e pasa a actuar como secretario do partido Ferm¨ªn Penzol, este sost¨¦n os mesmos puntos de vista sobre as relaci¨®ns co Goberno da Rep¨²blica no exilio, con Castelao e o Consello de Galiza. Non foi s¨® Pi?eiro, tomado como pretexto ou Deus ex machina: cando os militantes do interior decidiron, a suspensi¨®n das actividades do PG en beneficio da creaci¨®n da Editorial Galaxia sab¨ªan que estaban adoptando unha posici¨®n pol¨¦mica. Que tomasen esa decisi¨®n non implica que xulgasen que hab¨ªa que substitu¨ªr a pol¨ªtica pola cultura. Non exist¨ªa esa presciencia nin os guiaba esa teleolox¨ªa. Que despois o PG non volvese a nacer foi probablemente o resultado de continxencias das que a racionalizaci¨®n ¨¦ o que se pasou a denominar pi?eirismo. Pero o que quedaba do PG limitouse a exercer o seu xu¨ªzo pol¨ªtico dun modo que interpretaba a s¨²a experiencia. E s¨® galeguistas e comunistas seguiron obrando naquelas circunstancias. Nada, ou case nada, quedou doutros partidos.

O contexto en que o PG foi suspendido ¨¦ o do comezo da Guerra Fr¨ªa. Se a vitoria dos aliados ergueu a esperanza do final da ditadura, a fins dos 40 xa estaba claro que o franquismo ti?a longo percorrido e que ¨ªa sobrevivir co apoio das potencias occidentais. Hab¨ªa que prepararse para un longo inverno ¨¢ espera da liberdade, unir forzas e crear un espazo que irradiase o idioma e a cultura do pa¨ªs negado.

Ese per¨ªodo anal¨ªzao polo mi¨²do o outrora reputado membro do PSdeG Miguel Barros na tese doutoral Ram¨®n Pi?eiro: o PG e a revisi¨®n do nacionalismo que constituir¨¢ un antes e un despois na an¨¢lise do nacionalismo de posguerra e aportar¨¢ datos moi conclu¨ªntes sobre outro aspecto central, pero conexo, na evoluci¨®n do galeguismo e que xa fora apuntado por autores como Xavier Castro, Henrique Monteagudo e Xos¨¦ Manuel N¨²?ez Seixas: a dif¨ªcil relaci¨®n entre os galeguistas do interior e aqueles que, con Castelao ¨¢ cabeza, quer¨ªan consolidar ao Consello de Galiza como representaci¨®n ¨²nica. Tanto vascos como catal¨¢ns dispo?¨ªan de gobernos lex¨ªtimos no exilio dado que as instituci¨®ns de ambos pa¨ªses xa exist¨ªan no final da Rep¨²blica. Non era o caso galego. As instituci¨®ns de autogoberno non foran creadas dado que o Estatuto se aprobou xa en plena guerra nunha sesi¨®n do Parlamento en Valencia. Ademais as divisi¨®ns entre as forzas do exilio republicano, que non eran poucas, debilitaban esa pretensi¨®n. Se Pi?eiro foi decisivo ¨¢ hora de que Castelao formase parte do Goberno Giral, xulgaba, no entanto, que o galeguismo do interior ti?a que actuar coa s¨²a propia voz. Pero, outra vez non era el s¨®. Todo o comit¨¦ do PG parec¨ªa xulgar que as cousas vistas dende Galicia difer¨ªan de como eran percibidas dende o exilio. A discusi¨®n entre uns e outros foi acerba e levou consigo consecuencias que se arrastran ata a hoxe. Imaxinemos, como suxire Ram¨®n Villares, que ¨¢ morte do ditador existise un ¨®rgano que encarnase a legalidade no exilio.

Pero foi sobre todo a suspensi¨®n da actividade do PG a que converteu a Pi?eiro na besta negra dos novos nacionalistas que xurdiron nos anos 60 e que formaron o que despois pasou a ser o BNG. Hai motivos moi obxectivos para que iso fose as¨ª. E non s¨® o adelgazamento da mensaxe nacionalista que implicaba o culturalismo. O as¨ª chamado culturalismo parec¨ªa supo?er unha advertencia sobre os l¨ªmites da acci¨®n que ti?a que resultar estra?a nos ouvidos das novas xeraci¨®ns formadas na ultraesquerda a diferenza dos vellos galeguistas, de mentalidade republicana, liberal e pro-occidental.

Cando M¨¦ndez Ferr¨ªn, no Retorno a Tagen Ata, decide asasinar en met¨¢fora a Pi?eiro est¨¢ cumprindo o que parec¨ªa a fantas¨ªa dos novos nacionalistas fronte a uns homes maduros que v¨ªan o mundo con outros ollos. E que non eran pampos nin brandos. Recordo o comentario lac¨®nico de Pi?eiro: "Ferr¨ªn pensa que ¨¦ Fidel Castro cando ten barba e Ben Bella cando est¨¢ afeitado". M¨¢is al¨¢ dos reproches, hai que saber entender o que te?en de diferenzas dentro da familia.

Con todo, a figura de Pi?eiro foi tratada con certa inxustiza. ? fin e ao cabo, el estivo a¨ª. Foi o liberado do PG, o que asumiu a s¨²a representaci¨®n nas plataformas da oposici¨®n democr¨¢tica nos anos 40 e foi tres anos ao c¨¢rcere por iso, onde estivo a piques de perder a vista. Ademais Pi?eiro s¨® pod¨ªa ser Pi?eiro se os seus correlixionarios o autorizaban a selo. E ningu¨¦n dubidou nunca da s¨²a honradez e convici¨®n. En realidade, un sempre tivo a sensaci¨®n de que Pi?eiro chegou a ser Pi?eiro en parte porque serviu de pretexto para demasiada xente. Para lexitimar demasiadas cousas, a favor ou en contra. Tanto vale para un roto como para un descosido: pero iso esquece a consistencia dunha figura que tal vez se equivocou pero que foi de pasos facilmente intelixibles.

Como figura hist¨®rica, ten un atractivo ambiguo. Sacrificou a que pod¨ªa ser a s¨²a imaxe p¨®stuma en beneficio do que consideraba m¨¢is ¨²til no momento e proporcionado aos medios cos que contaba o galeguismo. Pero ¨¦ certo que a ambig¨¹idade da mensaxe faille escaso favor ¨¢ s¨²a recepci¨®n futura. El pu¨ªdo ser o Tarradellas do interior, o Irujo. Ao que parece, foille ofrecida a presidencia da pre-Autonom¨ªa, pero el refugouna porque pensaba que non se axeitaba nin ao seu car¨¢cter nin ao seu papel. ? a s¨²a honra, pero talvez tam¨¦n a s¨²a pexa.

Dende logo, mantivo aceso o facho, tal e como el o entend¨ªa. E non lle faltaba valor f¨ªsico, nin ideol¨®xico. Como tampouco a Fern¨¢ndez del Riego ou Xaime Illa, que est¨¢n a¨ª e seguen constitu¨ªndo unha fonte de informaci¨®n e de confianza no poder das convicci¨®ns. Por outro lado ?qu¨¦ quere dicir exactamente culturalismo? Tense esaxerado moito o alcance desa expresi¨®n -en parte porque permite un uso m¨¢is cat¨®lico do galeguismo-. Non hai moito tempo, Xaime Illa dic¨ªame nunha conversa que a idea de Realidade Galega fora s¨²a a¨ªnda que despois Pi?eiro a puxera en obra. Eles lograron que o Estatuto da aldraxe non sa¨ªra adiante e promoveron con ¨¦xito a Lei de Normalizaci¨®n Ling¨¹¨ªstica. Evidentemente iso ¨¦ pol¨ªtica. Como era unha actitude pol¨ªtica a teor¨ªa segundo a cal hab¨ªa que crear forzas pol¨ªticas propias que replicasen o arco parlamentario europeo. Que esa experiencia se saldase cun fracaso non ¨¦ exactamente responsabilidade de Pi?eiro e a s¨²a xeraci¨®n.