Entre o senso e o son

Se o lugar com¨²n fose certo (traduttore, tradittore), Galicia ser¨ªa arestora un pa¨ªs pouco recomendable para vivir, pois o n¨²mero de "traidores" desta caste medrou escandalosamente na ¨²ltima d¨¦cada. E por partida dobre: a culpa de tantas traiz¨®ns non ¨¦ s¨® dos perpetradores sen¨®n tam¨¦n das vellas e novas editoriais que est¨¢n a loami?alos: Galaxia, Laiovento, Xerais, Positivas, Sotelo Branco, Rinoceronte, Urco, Kalandraka. Secas¨ª, o t¨®pico ¨¦ s¨® iso: un simple xogo de palabras, dabondo conseguido pero falso. Traducir non ¨¦ traizoar. A traduci¨®n ¨¦ un transvase de beleza que, abof¨¦, endexamais se d¨¢ a feito pero que moitas veces inunda de abraios. E mesmo hai palabras, versos, frases... milagres nos que o produto final ¨¦ mellor c¨® inicial. Sobre todo cando o tradutor ou a tradutora exerce asemade a escrita.

Traducir non ¨¦ traizoar. A traduci¨®n ¨¦ un trasvase de beleza

As¨ª acontece con Gonzalo Navaza e Suso Pensado, poetas, narradores, ensa¨ªstas e tradutores. Creadores a catro bandas. Pois traducir ¨¦ outro xeito de re/crear un universo no noso. Abonda con se asomar a estas augas fondeadas (Navaza, As flores do mal, de Charles Baudelaire, en Galaxia, e Pensado, Os alimentos terrestres, de Andr¨¦ Gide, en Laiovento) para achar relanzos tan fermosos ou m¨¢is c¨®s franceses. Pero por que Baudelaire? Por que Gide?

"Coa poes¨ªa de Baudelaire te?o trato dende a adolescencia", explica Navaza, "xa que sempre fun moi afrancesado, e alg¨²ns dos poemas traduc¨ªraos hai m¨¢is de 20 anos, en versi¨®ns que agora retoquei e corrix¨ªn. O caso ¨¦ que en 2006, coincidindo co 150? aniversario d'As flores do mal, ocorr¨¦useme sumarme ¨¢s celebraci¨®ns cunha escolma en galego para a Grial. Pero a Carlos Lema, director editorial de Galaxia, gustoulle tanto que acabou convenc¨¦ndome para facer toda a obra".

Para Pensado, "a primeira raz¨®n" que o levou "a traducir Os alimentos terrestres foi a de ser un elo fundamental da literatura do s¨¦culo XX, inspiradora de toda unha xeraci¨®n de poetas". "Cando a lin por vez primeira tiven a rara impresi¨®n de non comprender practicamente nada do que quer¨ªa dicirme. Esa incomprensi¨®n fascinoume. Decid¨ªn penetrar nas distintas capas do texto, relelo do mellor xeito que co?ezo: traduc¨ªndoo, ata case intu¨ªr os mecanismos compositivos de Gide".

Reco?ecido e "rehabilitado", a partir da vindicaci¨®n dos superrealistas, como un dos alicerces da poes¨ªa moderna, As flores do mal gozaron e sufriron, neste s¨¦culo e medio, as m¨¢is variadas operaci¨®ns. Se no s¨¦culo XIX o can¨®nico era respectar a forma por riba do fondo, a maior¨ªa dos tradutores do s¨¦culo XX defenderon a fidelidade, quer en verso libre, quer en verso branco e mesmo en prosa (como segue a acontecer con cl¨¢sicos grecorromanos). Navaza, admirador de aut¨¦nticos mestres na materia coma Lois Tob¨ªo ou Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana, optou por manter rima e medida, a¨ªnda que "fuxindo de imitar as m¨²sicas do orixinal". A explicaci¨®n da s¨²a opci¨®n aparece claramente detallada no ep¨ªlogo ¨® seu traballo, un dos mellores que se realizou na Pen¨ªnsula. "Anos atr¨¢s non era partidario das traduci¨®ns rimadas, ti?a certa prevenci¨®n contra elas", di, malia a que agora defende "traducir respectando as cuesti¨®ns formais est¨¢ m¨¢is que xustificado. Po?er As flores do mal en verso libre ou en verso branco ser¨ªa distanciarse demasiado do seu celme, renunciar a unha parte esencial dos poemas. Con respecto a Baudelaire podemos subscribir a Paul Val¨¦ry, consonte o cal un poema ¨¦ unha 'h¨¦sitation prolong¨¦e entre le son et le sens'. N'As flores do mal, o son ten unha importancia enorme. Tanta coma o sens. O propio Baudelaire fala dos elementos formais coma mecanismos que provocan o desenvolvemento aut¨®nomo do poema, segundo as teor¨ªas do seu admirado Poe. As flores do mal foi un libro terriblemente revolucionario no senso sen deixar de vestir roupas convencionais no son".

No caso do libro de Gide hab¨ªa dificultade engadida: a s¨²a "indefinici¨®n xen¨¦rica", ata o punto de que tradutor e editor non sab¨ªan en qu¨¦ colecci¨®n inserilo. Os alimentos terrestres, consonte Pensado, "¨¦ un mosaico, unha composici¨®n moi sutil e complexa, malia a que o propio autor afirme o contrario, para que 'non te?amos que elixir' entre un rexistro ou outro". Unha sorte de estrutura multicelular que se resiste ¨¢ ollada clasificadora do microscopio. "A¨ª radica a confusi¨®n inicial que provoca a obra", engade Pensado, "mais tam¨¦n a fascinaci¨®n".

A dificultade a maiores de Navaza era doutra ¨ªndole: "Eu co?ec¨ªa de cor moitos dos textos de Baudelaire e ti?a que facer serios esforzos para non sentir a s¨²a versi¨®n en galego como vulgar parodia. Dos poucos poemas que finalmente deixei con rima asonante fixen tam¨¦n outras versi¨®ns con rima consonante, pero non me acabaron de convencer, cada desv¨ªo da literalidade me parec¨ªa un sacrilexio. A edici¨®n ¨¦ biling¨¹e; amosa impudicamente os seus erros e os seus desv¨ªos. O meu ¨²nico obxectivo, a mi?a ¨²nica esperanza era que o lector galego puidese ler na nosa lingua a Baudelaire. Como aseverou Umberto Eco, traducir ¨¦ 'dire quasi la stessa cosa'. Case".