A impos¨ªbel revoluci¨®n industrial

Cando o xeneral ingl¨¦s Worster entraba en Ribadeo, ao mando de 7.000 homes, para proclamar rei a Fernando VII, Antonio Raimundo Ib¨¢?ez fux¨ªa pola sa¨ªda da vila cara a Foz. Aquel 2 de febreiro de 1809, o marqu¨¦s de Sargadelos escapaba, a un tempo, da acusaci¨®n de afrancesado e dos campesi?os encirrados pola Igrexa e a fidalgu¨ªa. Pero a multitude atrapouno. O mito de Ib¨¢?ez arrinca no asa?amento co seu corpo e na posibilidade frustrada que representou a s¨²a figura. Entre a lenda e a chave hist¨®rica, o creador dos primeiros altos fornos civ¨ªs da Pen¨ªnsula Ib¨¦rica segue a provocar interpretaci¨®ns diversas.

"O marqu¨¦s ¨¦ un produto industrial galego, burgu¨¦s, de vida moi axitada, que se fixo rico partindo de nada", resume Xos¨¦ Ram¨®n Barreiro Fern¨¢ndez, historiador e presidente da Real Academia Galega, "algu¨¦n que so?ou grandes cousas pero que veu antes de tempo". A anticipaci¨®n de Raimundo Ib¨¢?ez materializouse no complexo industrial de Sargadelos, no actual concello de Cervo. Case tres centenares de traballadores empregaba o marqu¨¦s nas fundici¨®ns da Mari?a, no que o propio Barreiro cualifica de "protoindustrializaci¨®n". "A morte tronzou o desenvolvemento da s¨²a empresa", corrobora o catedr¨¢tica de Historia Moderna Pegerto Saavedra, quen sinala "a grande iniciativa e determinaci¨®n de Ib¨¢?ez para levar adiante os seus proxectos".

Ib¨¢?ez constru¨ªu os primeiros altos fornos de uso civil da Pen¨ªnsula

F¨®ra de t¨¦cnicos e alg¨²ns asalariados, trataba os veci?os en r¨¦xime 'servil'

O marqu¨¦s de Sargadelos comezara as s¨²as actividades comerciais en Ribadeo. "Trat¨¢base dun centro mercantil pequeno pero importante", describe Saavedra. Nado nunha aldea de Santalla de Oscos -"territorio asturiano, culturalmente galego", segundo o profesor- en 1749, Antonio Raimundo Ib¨¢?ez traslad¨¢rase 19 anos despois ¨¢ vila estremeira, hoxe lucense. O li?o, vi?os e augardentes, o bacallao ou os potes de Burdeos conformaron, naquel tempo, as mercador¨ªas nas que se especializou Ib¨¢?ez.

Pero Pegerto Saavedra, que redactou unha ampla biograf¨ªa do marqu¨¦s para o libro colectivo Empresarios de Galicia, preoc¨²pase trazar unha contextualizaci¨®n exacta do ocaso do s¨¦culo XVIII. "O seu proxecto non aparece nun p¨¢ramo", explica, "sen¨®n nunha zona

[o norte e a monta?a da actual provincia de Lugo] de traballo do ferro". As ferrer¨ªas constitu¨ªan o estadio preindustrial das fundici¨®ns de altos fornos nunha Galicia na que "non todo eran os que viv¨ªan de rendas e os campesi?os; exist¨ªa unha certa burgues¨ªa". Saavedra lembra o paradoxo dun pa¨ªs "con m¨¢is industria en 1800 ca en 1870". As¨ª as cousas, o capital do burgu¨¦s compostel¨¢n Jos¨¦ de Andr¨¦s Garc¨ªa foi o pulo definitivo, Real C¨¦dula mediante, para a instalaci¨®n da sider¨²rxica de Sargadelos, en 1791.

"Ib¨¢?ez foi un ilustrado no senso m¨¢is estrito", ap¨®n o novelista Alfredo Conde, autor da ¨²nica ficci¨®n co marqu¨¦s como protagonista: Azul cobalto. Historia posible do marqu¨¦s de Sargadelos (2002). Conde ref¨ªrese a "un home de empresa, innovador, progresista, que mesmo constru¨ªa vivendas para os traballadores; o seu asasinato foi o asasinato da revoluci¨®n industrial dos altos fornos". O Ib¨¢?ez que manexou o escritor non se corresponde con aquel "ao que maltrataba a igrexa, que o alcumaba de tirano e explotador de traballadores". "Os estados de unanimidade prod¨²cenme tembleque", asegura, "e documenteime para conclu¨ªr que era todo menos un tirano". Para Isaac D¨ªaz Pardo, que a canda o pintor Lu¨ªs Seoane recolleu o nome de Sargadelos en 1963 e reinstitu¨ªu a c¨¦lebre f¨¢brica de cer¨¢mica, "era un home que ti?a unha cultura superior ¨¢ do momento".

Ad¨®itase citar un dos t¨ªtulos da biblioteca de Ib¨¢?ez, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, ¨¦ dicir, o cl¨¢sico econ¨®mico de Adam Smith A riqueza das naci¨®ns (1776), como proba da ilustraci¨®n do marqu¨¦s. "Intelectualmente estaba moi preparado", di o presidente da Academia, "un erudito e un ilustrado, atrapado pola Guerra de Independencia". Baixo a acusaci¨®n de afrancesado, -"algo afrancesado era, por fortuna para el", ironiza Barreiro Fern¨¢ndez-, Antonio Raimundo Ib¨¢?ez sufriu, segundo o historiador, a persecuci¨®n de sectores reaccionarios da sociedade: "O modelo de sociedade da igrexa matou a un home que procuraba outro modelo diferente".

Pegerto Saavedra, no entanto, matiza a "mitificaci¨®n" de Ib¨¢?ez e problematiza a s¨²a adscrici¨®n ao nacente liberalismo. "Os procedementos que utilizaba Ib¨¢?ez para recrutar forza de traballo non resultaban exactamente 'liberais". F¨®ra dos t¨¦cnicos sider¨²rxicos e dalg¨²n persoal asalariado, os veci?os carrexaban carb¨®n e le?a para os fornos en r¨¦xime "servil". "Era unha revoluci¨®n industrial entre comi?as", afirma. Segundo a s¨²a versi¨®n, o marqu¨¦s de Sargadelos benefici¨¢base das t¨¢cticas mercant¨ªs do incipiente capitalismo pero cust¨¢balle aceptar os progresos que supu?an para os traballadores. "Ademais, malia a que existe ese mito de capit¨¢n da industria illado, o ¨²nico certo ¨¦ que o de Sargadelos constit¨²e o primeiro complexo industrial do pa¨ªs", relata, antes de impugnar a "equivalencia pol¨ªtica que se fai ¨¢s veces" entre o Sargadelos do s¨¦culo XVIII e o actual. Antonio Raimundo Ib¨¢?ez non produciu cer¨¢mica no complexo industrial de Cervo at¨¦ 1803. Polo cami?o ficaron os proxectos de fabricar cristal ou t¨¦xtiles.

As dificultades da s¨²a andaina confl¨²en no mot¨ªn de 1798, cando 5.000 persoas tentaron axustizalo. "Foi a primeira folga revolucionaria da historia", considera Alfredo Conde, inflamada "polos mesmos poderes f¨¢cticos que logo acaban con el". Isaac D¨ªaz Pardo, que iniciou a recuperaci¨®n da memoria de Ib¨¢?ez dende Edici¨®s do Castro -o primeiro volume recompilou os escritos do pintor Felipe Bello Pi?eiro-, fala de "envexa" dos se?ores do lugar. "Non pod¨ªa ser un afrancesado porque, entre outras cousas, fabricaba munici¨®n para o ex¨¦rcito espa?ol e para a resistencia guerrilleira contra os franceses", argumenta D¨ªaz Pardo.

Xos¨¦ Ram¨®n Barreiro alude ¨¢ "monetarizaci¨®n" da econom¨ªa que se enfrontaba ¨¢ versi¨®n ancien r¨¦gime das forzas vivas. E Pegerto Saavedra fala da "modificaci¨®n conflitiva" do modo de vida tradicional que levaban canda si as instalaci¨®ns sider¨²rxicas de Ib¨¢?ez. "E no barullo daquel dous de febreiro, houbo quen aproveitou para axustar contas", concl¨²e.