Palabras almacenadas

Contra final de ano, a Real Academia Galega publicar¨¢ a nova edici¨®n do seu dicionario. Un equipo de sete persoas coordinado por Manuel Gonz¨¢lez elaborou as 50.000 entradas que, arestora, se atopan en fase de revisi¨®n e suxesti¨®n dos acad¨¦micos. "A redacci¨®n est¨¢ rematada", confirma Gonz¨¢lez, quen non se atreve a fixar unha data de sa¨ªda. Pero o volume da m¨¢xima autoridade ling¨¹¨ªstica non navegar¨¢ en solitario: diversas editoriais compiten no mercado con almac¨¦ns lexicogr¨¢ficos en forma de libro.

"Existen varios dicionarios moi respect¨¢beis", reco?ece Manuel Gonz¨¢lez, "pero o da Academia ten que dar, sobre todo, confianza". A obra, adaptada aos cambios normativos de 2003 e o primeiro vocabulario que bota a instituci¨®n dende 1997, asegura lexitimidade a partir de tres fontes lexicogr¨¢ficas: todos os dicionarios existentes e os "corpus representativos do galego escrito actual e m¨¢is do galego oral". As pescudas previas do Instituto da Lingua Galega -Vocabulario ortogr¨¢fico da lingua galega, dispo?¨ªbel na Rede- ou do Centro Ram¨®n Pi?eiro -o Tesouro fraseol¨®xico, entre outros- fundamentan a "autoridade" que, a dicir do coordinador, debe presentar o dicionario acad¨¦mico. No seu normativismo en materia ortogr¨¢fica, de significados ou en morfosintaxe reside o outro valor salientado por Gonz¨¢lez.

"O dicionario da Academia debe dar confianza, mostrar autoridade"

Bieito Ledo, de Ir Indo, aposta pola Rede: "O papel tende ¨¢ desaparici¨®n"

Pero un dicionario tam¨¦n fala sobre si mesmo. "Libro no que se recollen as palabras dunha lingua, os termos dunha ciencia, arte, etc¨¦tera, xeralmente ordenadas de xeito alfab¨¦tico, coas s¨²as correspondentes definici¨®ns", autodef¨ªnese o Xerais da Lingua, best-seller lexicogr¨¢fico por excelencia. Na s¨²a versi¨®n escolar conta, dende 1989, 325.000 exemplares vendidos. O popular volume laranxa, case 200.000. "O dicionario Xerais rompeu co panorama lexicogr¨¢fico da ¨¦poca", lembra o seu coordinador, Xos¨¦ Mar¨ªa Carballeira. A ¨¦poca referida era a que seguiu ¨¢ publicaci¨®n das Normas ortogr¨¢ficas e morfol¨®xicas do idioma galego (1982), redactadas polo ILG e primeiras t¨¢boas da lei do galego oficial.

"Daquela, unha tendencia ao normativo dominaba na recollida de l¨¦xico", relata Caballeira, ¨¢ fronte dun equipo integrado por Carme Hermida, Primitivo Iglesias, Carme Ares, Xos¨¦ Mar¨ªa Lema e Rosa L¨®pez. No Xerais decidiron ampliar fontes e acudir a 70 cl¨¢sicos da literatura galega, teses e monograf¨ªas cient¨ªficas, a revisi¨®n de materiais l¨¦xicos existentes, palabras doutros idiomas "pero perfectamente lex¨ªtimas" e a "sabedor¨ªa ling¨¹¨ªstica dos propios autores" contribu¨ªron ¨¢ "certa singularidade" da que presume Carballeira. A primeira edici¨®n do Gran Dicionario Xerais da Lingua, en 2000, supuxo a cima do labor da editorial de Vigo: m¨¢is de 90.000 entradas e unha posici¨®n de referencia no seu eido.

Xos¨¦ Mar¨ªa Carballeira revela que a actualizaci¨®n do Gran Xerais, practicamente finalizada, implicar¨¢ algo m¨¢is que adaptar o volume ¨¢s modificaci¨®ns normativos. "Tr¨¢tase dunha revisi¨®n moi profunda", afirma, sen apuntar m¨¢is mudanzas que a suma de l¨¦xico. Tal vez para achegarse ao co?ecido como dicionario Estraviz, que anda xa, segundo o seu coordinador Isaac Alonso Estraviz, polas 126.000 entradas.

Iniciado en xu?o de 1979, no traballo do Estraviz empreg¨¢ronse 14 persoas. Tres editoriais diferentes encarg¨¢ronse da versi¨®n en papel, a ¨²ltima en 1995. Partidario da unidade ling¨¹¨ªstica galego-portuguesa, Alonso Estraviz non fala de fontes lexicogr¨¢ficas. "O l¨¦xico patrimonial que aparece no dicionario ¨¦ totalmente popular galego", explica, "pero af¨¢stase dos outros na ortograf¨ªa empregada, propia de toda lingua rom¨¢nica e af¨ªn ¨¢ variante portuguesa da lingua com¨²n". O Estraviz, cuxa riqueza l¨¦xica ¨¦ reco?ecida en ¨¢mbitos acad¨¦micos e literarios, escolle "dentro das variantes aut¨¦nticas que temos na Galiza, as que son com¨²ns coa lusofon¨ªa, e peneiramos castelanismos".

O propio Alonso Estraviz sit¨²a parte do combate na necesidade de solucionar "a pobreza do mundo literario galego en canto a l¨¦xico". "As editoras e os organismos oficiais obrigan aos escritores ao emprego de determinados termos", contin¨²a, "lev¨¢ndoos a un empobrecemento total". Os datos: "Red¨²cese o emprego do galego a 10.000 entradas; s¨® eu en Cualedro e Trasmiras [Ourense] recoll¨ªn 13.000". O Portal Galego da L¨ªngua, en Internet, abeira a versi¨®n electr¨®nica do dicionario Estraviz dende xaneiro de 2005.

O respons¨¢bel da editorial Ir Indo ten claro o futuro ciberespacial de dicionarios e enciclopedias. "Os dicionarios en papel tenden ¨¢ desaparici¨®n", indica Bieito Ledo. Para pradicar co exemplo, o Dicionario Ir Indo -65.000 entradas, 2.000 p¨¢xinas, en normativa de 2003- funciona na Rede ligado ¨¢ p¨¢xina da Secretar¨ªa Xeral de Pol¨ªtica Ling¨¹¨ªstica xa nos tempos do bipartito. Facturado polas 30 persoas que se encargaron, tam¨¦n, da Enciclopedia Galega Universal, Ledo g¨¢base da s¨²a aposta electr¨®nica e sobe nela: "Dicionarios e enciclopedias deben estar en aberto na Rede, mediante acordos coa Xunta".

Con todo, o editor sabe de tentativas comunitarias de substituci¨®n dos c¨®digos pechados de enciclopedias e dicionarios tradicionais. "Pero o noso traballo leva canda si un rigor do que carece a wikipedia", sinala, "e, ademais, non existe unha con perspectiva galega". En realidade si existe, de nome galipedia, a¨ªnda cun n¨²mero relativamente minguado de entradas. O optimismo tecnol¨®xico de Bieito Ledo compl¨¦tase cos planos gobernamentais de dotar de computadores aos alumnos de educaci¨®n primaria. "Pais e profesores deber¨¢n reciclarse", exp¨®n.

Do Dicionario S¨¦culo XXI, nas librar¨ªas da man tripla de Galaxia, O Castro e Do Cumio, fala o coordinador da s¨²a vertente lexicogr¨¢fica, Xos¨¦ Antonio Pena. "Partimos dunha base de datos previa", lembra Pena, que abandonou o proxecto en 2006, "e eramos seis persoas traballando no dicionario". "Trad¨²cense palabras, case sempre do castel¨¢n, a lingua de referencia", admite refrendando as consideraci¨®ns de Estraviz, "nun traballo de pu¨ªdo constante". Pena l¨¢iase, por¨¦n, da ausencia "dunha obra de referencia de entre 50.000 e 60.000 entradas". "En parte ¨¦ culpa da Academia, pero non s¨®", concl¨²e.

A inc¨®gnita ¨¦ se o agardado volume da RAG poder¨¢ erguerse nese lugar. Estraviz lembra que os dicionarios oficiais "nunca foron feitos por acad¨¦micos, simplemente os aprobaban". Nos anos 20, o primeiro intento dicionarial da instituci¨®n da r¨²a Tabernas clausurouse antes de rematar o C.