A galega que mordeu a lingua

"En diversas partes do mundo e ante situaci¨®ns diferentes, mais semellantes na s¨²a esencia, os pobos instit¨²en espazos simb¨®licos da memoria. F¨ªxoo o pobo xudeu respecto do Holocausto. F¨ªxoo o pobo xapon¨¦s polas explosi¨®ns at¨®micas de Hiroshima e Nagasaki. Estase facendo en Am¨¦rica Latina ao respecto das ditaduras que aplicaron sistematicamente o terrorismo de Estado. Cal ¨¦ o fundamento desta actitude dos pobos que sufriron situaci¨®ns traum¨¢ticas e disolventes da s¨²a identidade? ? o desquite? Non, o fundamento ¨¦ que nunca m¨¢is volva a ocorrer estes feitos. Temos consenso social en rexeitar a ditadura terrorista que asolou o noso pa¨ªs. Con base nese consenso fundamos o Museo da Memoria...".

A aut¨¦ntica Coru?a, se?or Negreira, sempre estivo "contra a groser¨ªa". Como Ava Gardner

A quen pertence ou de onde sa¨ªu este texto? ? transcrici¨®n dun acordo tomado por algunha instituci¨®n galega -concello, deputaci¨®n ou Xunta- consciente ¨¢ fin da s¨²a funci¨®n como h¨¢bitat da memoria democr¨¢tica? Talvez ¨¦ un borrador co que nos vai sorprender un d¨ªa destes o candidato ¨¢ alcald¨ªa da dereita coru?esa, Carlos Negreira, despois das s¨²as ¨²ltimas sesi¨®ns espiritistas con Mill¨¢n-Astray? (Victor Hugo tam¨¦n era amante do espiritismo hist¨®rico, mais escoll¨ªa mellor os interlocutores: falaba moito coa burri?a de Balaam).

Pois non, por desgraza o da cabeceira non ¨¦ o par¨¢grafo dun documento de ningunha instituci¨®n galega nin do prominente candidato ao protectorado coru?¨¦s. Disque Negreira est¨¢ posu¨ªdo pola extrema dereita local. Eu o que penso ¨¦ que est¨¢ posu¨ªdo por outro demo: o Mal Gusto. A Coru?a ¨¦ unha l¨¢mpada marabillosa que terma do que lle boten. Calquera outra cidade estar¨ªa infartada coa fealdade cruel do monumento ao xeneral africanista, que tanto colaborou co seu colega Franco para facer de Espa?a a ¨²ltima colonia espa?ola. A retirada dese monumento xa non ¨¦ cuesti¨®n de debate hist¨®rico. ? un deber de est¨¦tica coru?esa. A aut¨¦ntica Coru?a, se?or Negreira, sempre estivo "contra a groser¨ªa e a violencia". Como Ava Gardner.

Non ¨¦ casualidade que sobre estas cousas pense un en Montevideo. Se hai unha cidade que linda coa Coru?a esa ¨¦ a capital de Uruguai. Na xeograf¨ªa e na historia humanas vanse configurando simetr¨ªas. E Montevideo e Coru?a son sim¨¦tricas. Melanc¨®licas e cantareiras a un tempo. Embarcadoiros de ida e volta. Espazos integradores onde partillar identidades sen complexos. Co ADN mar¨ªtimo da liberdade, co pavill¨®n de Baudelaire: "Se amas o mar es un ser libre!".

O Museo da Memoria do que falei nun comezo existe dende decembro de 2007. Est¨¢ instalado nun magn¨ªfico espazo hist¨®rico patrimonial, a ex Quinta de Santos, cedido pola Intendencia Municipal. Tam¨¦n foi pos¨ªbel pola colaboraci¨®n do Ministerio de Educaci¨®n. Tr¨¢tase dun predio fermoso, con ampla zona natural, onde a actividade ¨¦ continua, con exposici¨®ns e foros de reflexi¨®n onde o asunto nuclear son os Dereitos Humanos. Un local universal, al¨ª onde est¨¢ arquivada a resistencia democr¨¢tica uruguaia e latinoamericana, mais que mira cara ao futuro da humanidade enteira. O Museo da Memoria est¨¢ vivo porque, ¨¢ parte do apoio institucional, foron as asociaci¨®ns e as redes cidad¨¢ns ¨¢s que o puxeron en marcha. Dende Madres y Familiares de Uruguayos Detenidos Desaparecidos, a Asociaci¨®n de ex Presos e Presas pol¨ªticos, a Memoria da Resistencia 1973-1985, at¨¦ as facultades da Universidade da Rep¨²blica. Son estas mesmas entidades as que dan pulo ao referendo que se celebrar¨¢ en outubro, coincidindo coas elecci¨®ns xerais, para botar abaixo a chamada Lei da Impunidade. Todos os estudos de opini¨®n dan ampla maior¨ªa ¨¢ posici¨®n democr¨¢tica que defende os principios b¨¢sicos de reco?ecemento, reparaci¨®n e xustiza. E os utilizaron as Forzas Armadas e os poderes do Estado para o seu beneficio econ¨®mico e para reprimir, violar, secuestrar e asasinar, ser¨¢n xulgados polos seus crimes. Alg¨²ns xa est¨¢n entre reixas.

Hai outro lugar extraordinario onde habita a memoria, non como ara?eira de faiado, sen¨®n como un ser vivo. Unha ?taca galega en Montevideo. ? o Patronato da Cultura Galega. Nestes tempos de groser¨ªa contra o idioma e a cultura de Galicia, cando os m¨¢is groseiros son os mellorados da casa, c¨®mpre lembrar que este ¨¦ un pa¨ªs de ulises e misteiras. Hai que cambiar a leria: o pa¨ªs dos ananos est¨¢ na propia terra. Hai moitos lugares mundo adiante nos que endexamais morrer¨¢ Galicia. Moitos, mais deixarme citar dous. De andar n¨¢ufrago e buscar ?taca, eu sei os enderezos onde ir¨ªa: Chacabuco 955 (Federaci¨®n de Sociedades Galegas) en Bos Aires, e Rondeau 1421 (Patronato da Cultura Galega) en Montevideo.

Misteiras ¨¦ o nome galego das mulleres que fabricaban os mistos, os f¨®sforos. O Patronato de Montevideo ten dende hai anos unha directiva formada por mulleres activ¨ªsimas que merecen ese nome garimoso de misteiras. Son as que mante?en o lume aceso. Unha c¨¢lida rede asociativa que cada vez vai a m¨¢is. A biblioteca de tem¨¢tica galega ¨¦ extraordinaria. Quen a tivese de man en moitas vilas da Galiza territorial! No Patronato aprenden lingua e todos os eidos da cultura. Mais tam¨¦n hai obradoiros art¨ªsticos, de gastronom¨ªa e doutros proveitos e saberes. O Patronato mant¨¦n a emisi¨®n radiof¨®nica Sempre en Galiza, que ¨¦ a m¨¢is antiga do mundo das feitas en idioma galego. E hai un compromiso fondo, non ret¨®rico, co pa¨ªs de acollida, con este Uruguai que est¨¢ a abrir unha nova xeira progresista canda a maior¨ªa dos pa¨ªses da emerxente Am¨¦rica Latina. Non ¨¦ un lugar partidista, mais no Patronato resp¨ªrase a memoria democr¨¢tica, a resistencia contra d¨²as ditaduras (a espa?ola e a uruguaia) e n¨®tase tam¨¦n o optimismo da vontade. O que hai al¨ª ¨¦ o contrario da groser¨ªa reaccionaria. Un esp¨ªrito c¨ªvico, solidario. Al¨ª rexe o que Blanco Amor chamaba "a aristocracia da alma".

Antonia encarna todo iso. Hai moita xente as¨ª, mais semella que estaba no max¨ªn de Blanco Amor cando falou da "aristocracia da alma". Antonia Y¨¢?ez, unha das impulsoras do Museo da Memoria, ¨¦ unha lenda real en Uruguai. Nacer naceu en Lamas, unha aldea perto de San Sadurni?o. Cando ti?a catro anos, en 1952, marchou cos pais, Pedro e Consuelo, cara ¨¢ Terra Prometida. A viaxe a Montevideo foi unha traves¨ªa que durou 22 d¨ªas. Verbo da memoria, no se lle perdeu nada polo cami?o. A nena levouse todo. Mesmo os amorodos salvaxes do cami?o cando ¨ªa polo tabaco para o pai e o enterrador deix¨¢baa tirar da corda do badalo das camp¨¢s. Todo est¨¢ a¨ª, neses dous eidos que escintilan h¨²midos baixo as p¨¢lpebras de Antonia e onde vexo a verdade antiga do poema de Cam?es: herbas que son ollos do coraz¨®n. A nena medrou no barrio de Piedras Blancas. Al¨ª os emigrantes fac¨ªan a propia casa coas s¨²as mans no tempo libre do traballo. Foi a unha boa escola, unha escola p¨²blica. Logo ¨¢ universidade. Ti?a un fillo pequeno e era profesora de Literatura cando a detiveron en 1981. Xogaba un papel relevante na resistencia contra a ditadura. Tortur¨¢rona de tal xeito que, para non ter a debilidade de falar, decidiu morderse a lingua at¨¦ perder a fala e o sentido. Os verdugos pensaron que se amputara, tanta era o sangue que sa¨ªa pola boca.

Mais aqu¨ª est¨¢ Antonia. Ceba un mate. Sorr¨ª. Vai falar da nena de Lamas.