Unha era de ansiedade

Tal vez se trate de puro azar, pero boa parte dos libros que lin nas ¨²ltimas semanas tratan de ¨¦pocas de tr¨¢nsito. Ese ¨¦ o caso do texto de Paul Veyne El sue?o de Constantino (Paid¨®s, 2008), unha estra?a reflexi¨®n do historiador ao que se tende a asociar con Michel Foucault arredor da fin do imperio pag¨¢n e o comezo do cristianismo. Compreino porque sempre me pareceu un misterio inexplicable como aquela pequena seita de vangarda chegou a se converter nunha relixi¨®n de tan enormes dimensi¨®ns. Dende logo, o papel de Constantino queda fora de toda d¨²bida, as¨ª como descartadas as interpretaci¨®ns que tenden a ver no emperador unha asunci¨®n puramente pragm¨¢tica do cristianismo como elemento de impulso da moral das tropas cristi¨¢ns.

A Cidade da Cultura significa a nosa problem¨¢tica inserci¨®n na modernidade

Antes fora ¨¢ procura de respostas nun pequeno libro de E. R. Dodds, Pagan and Christian in an Age of Anxiety, que me fora suxerido pola latinista Helena de Carlos e no que, se a memoria non me falla, o erudito ingl¨¦s mencionaba a importancia das vi¨²vas da aristocracia romana na s¨²a difusi¨®n nas primeiras d¨¦cadas do primeiro milenio. Unha rara curiosidade desas que alimentan o meu coraz¨®n de diletante. As cousas que damos por sentadas e das que temos lido toda a vida presentan sempre facetas enigm¨¢ticas que ¨¢s veces enra¨ªzan en cadros dun costumismo que desarma arquitecturas te¨®ricas moi sofisticadas.

Un certo interese novel¨ªstico ten La ca¨ªda de Constantinopla, de Sir Steve Runciman, publicado en coidada edici¨®n na editorial Reino de Redonda. Os ¨²ltimos d¨ªas de Bizancio, como a cidade caeu baixo a presi¨®n da impo?ente artiller¨ªa do ex¨¦rcito turco, consagrando as¨ª a derrota dos cristi¨¢ns e o comezo do control do mediterr¨¢neo polo novo poder emerxente, son narrados con notable mestr¨ªa e un sentido da concreci¨®n que envexar¨ªa sen d¨²bida don ?lvaro Cunqueiro. Mehmet o Conquistador ¨¢lzase como un deses grandes l¨ªderes movidos por unha determinaci¨®n e unha visi¨®n estrat¨¦xica que asombra mesmo nestes anos nos que os novos imperios exercitan sen grande ¨¦xito os seus xogos de guerra en xeograf¨ªas inh¨®spitas. Afganist¨¢n, que foi denominada a zona do The Great Game entre rusos, brit¨¢nicos e indios no s¨¦culo XIX segue constitu¨ªndo unha muralla de valor e coraxe tan primitivos como os que Tolstoi relata na s¨²a pequena gran novela Hadj¨ª Murat.

En Imperios del mundo atl¨¢ntico (Taurus, 2006), obra debida a John Elliot, o historiador e Ur-hispanista formado ¨¢ sombra do insigne Vicens Vives (e autor da m¨¢is fenomenal an¨¢lise do tempo daquel grande estratego fundador da Espa?a centralizada e centralista, o Conde Duque de Olivares ), podemos contemplar a fenomenal globalizaci¨®n que eses dous imperios provocaron, causando fracturas nas grandes masas tect¨®nicas da historia que a¨ªnda te?en r¨¦plicas contempor¨¢neas. A comparativa entre ambos imperios ¨¦ todo un ep¨ªtome das diversas formas de colonialismo, de todos modos non tan distintos como a persistente misi¨®n cristianizadora da Monarqu¨ªa que foi o verdadeiro baluarte da Contrarreforma e o reco?ecido esp¨ªrito comercial ingl¨¦s, decidido por un empirismo pronto a ser defendido polas armas poder¨ªas suxerir. Dende logo, est¨¢ claro que eles souberon seguir mantendo unha boa relaci¨®n coas s¨²as colonias despois da independencia, cousa que o infatuado orgullo espa?ol prohibiuse a si mesmo ata o recente per¨ªodo de Felipe Gonz¨¢lez, en que tivo lugar a segunda onda expansiva de Espa?a no novo continente.

Dun tr¨¢nsito ben diferente trata El ru¨ªdo eterno (Seix Barral, 2009), unha historia da m¨²sica culta do s¨¦culo XX escrita por Alex Ross, cr¨ªtico de The New York Times, que conseguiu elaborar unha obra de referencia sobre un per¨ªodo que se abre coa crise da tonalidade e acaba cunha m¨ºl¨¦e na que non se sabe si todos os gatos son pardos, ou se subimos ou baixamos. Dende logo, calquera pode lembrar -eu mesmo podo facelo retrotra¨¦ndome ¨¢ mi?a adolescencia- os tempos en que hab¨ªa un canon ben estabelecido que, a partir dos anos 70, estoupou coa crise das vangardas. En literatura iso quer¨ªa dicir Kafka, Proust, Joyce, pero en m¨²sica posiblemente nesa ¨¦poca a confusi¨®n xa estaba instalada. Non ¨¦ necesario rebaixarse ¨¢ demagoxia de citar os famosos 4'33" de John Cage, a obra na que s¨® podemos aprender a escoitar o silencio, para subli?ar que a cultura pop estaba cambiando rapidamente todas as formas da percepci¨®n.

A crise do modernismo empata con todas as crises do s¨¦culo XX pero, na versi¨®n m¨¢is estendida, non ¨¦ m¨¢is que o son do olifante que decreta a retirada da cultura apol¨ªnea ante o reforzado vigor das hostes dionis¨ªacas. A m¨²sica pop en todas as s¨²as variantes ga?ou a batalla da sensibilidade e do gusto, relegando a m¨²sica culta a unha antiquit¨¦ tan exquisita como cadav¨¦rica. De como a composici¨®n xa non ¨¦ o que era da conta Ross ao narrar como Philip Glass ga?ouse a vida conducindo taxis e montando con Reich unha empresa de mudanzas. "Os dous minimalistas sub¨ªan e baixaban mobles polas estreitas escaleiras dos edificios sen ascensor de Nova York. Glass traballou tam¨¦n como fontaneiro e un d¨ªa instalou un lavalouzas no apartamento do cr¨ªtico Robert Hughes, que non pod¨ªa entender como o compositor laureado do Soho estaba arrastr¨¢ndose polo chan da s¨²a coci?a".

Mentres as fans como modernas sacerdotisas de Eleusis entran en psicod¨¦licas formas de ¨¦xtase (a¨ªnda que rara vez pola cebada de D¨¦meter) os seus colegas masculinos ambicionan converterse en s¨²per estrelas do pop da man de calquera multinacional. Son rapaces saturados, como estamos todos despois de sendas e prolongadas formas de exposici¨®n a monta?as de informaci¨®n irrelevante. Tal vez por iso houbo un tempo, coincidente cunha expansi¨®n do consumo nos USA, en que unha xeraci¨®n decidiu practicar o que Kenenth Rexroth, poeta da xeraci¨®n Beat, denominou Desconexi¨®n (Pepitas de Calabaza, 2009). Coma naquel tempo abundan hoxe os que xa non est¨¢n en condici¨®ns de crer nin unha miga m¨¢is da mentira social. Quen pode facelo...

Tal vez estamos no que o fil¨®sofo alem¨¢n Karl Jaspers denominou "tempo eixe". As relixi¨®ns est¨¢n nunha fase de exposici¨®n a novos sincretismos. A semana pasada puidemos saber da ordenaci¨®n como bispo da Igrexa Luterana de Suecia dunha lesbiana, casada con outra lesbiana, e cun fillo adoptado de tres anos. A decadencia do catolicismo e a fusi¨®n de individualismo e relixiosidade pode dar lugar a novas s¨ªnteses para asombro de Rouco Varela. ? sobre todo no ¨¢mbito do protestantismo onde ¨¦ posible detectar maior audacia.

Pero a crise das Igrexas en Occidente clonase coa crise da Rep¨²blica. A profec¨ªa posmoderna da ca¨ªda dos grandes relatos resultou ser non unha profec¨ªa, sen¨®n unha constataci¨®n. A pol¨ªtica contempor¨¢nea atravesa unha fase de ausencia de proxecto e de esperanza que ameaza con abrir a porta a populismos plutocr¨¢ticos, ao estilo ruso. Os EE UU est¨¢n ao comezo do seu declive, como moi ben o mostrou Paul Kennedy, e non sabemos en qu¨¦ derivara un mundo multipolar sen a sombra omnipresente da Nova Roma. Tal vez a intenci¨®n de Elliott foi dar pautas da conduta do declinar dos imperios.

E a cultura? A cultura na sociedades contempor¨¢neas ¨¦ o substitutivo do que no pasado foron as relixi¨®ns, primeiro, e as ideolox¨ªas, despois. Nos suplementos dos diarios, coa s¨²a inacabable lista de obxectos de regalo, poden lerse as tendencias de fondo de vidas que se compo?en a si mesmas con maior rigor que unha obra de Alban Berg. A nosa ¨¦ unha ¨¦poca de ansiedades narcisistas e de estetizaci¨®n da existencia. Non son as catedrais, nin os edificios p¨²blicos os que expresan a verdade do noso tempo. A¨ª est¨¢ a Cidade da Cultura, esa balea e precioso obxecto dos exorcismos e chantaxes locais, significando a nosa problem¨¢tica inserci¨®n na modernidade.