Cando Galicia renaceu en Madrid

Eran nove rapaces, o maior de 27 anos, que coincidiron en Madrid a finais dos anos 50. Era unha ¨¦poca de miseria tam¨¦n cultural, na que na Biblioteca Nacional se espantaban cando algu¨¦n ped¨ªa un libro de Borges, os pintores pintaban como pintaban seus av¨®s e practicamente non hab¨ªa acceso a publicaci¨®ns estranxeiras, a¨ªnda que se editaran no Vaticano. Sen embargo, aqueles mozos, sen m¨¢is medios que a subvenci¨®n paterna ou salarios precarios, acadaron a s¨²a teima de vencellar a cultura galega coas vangardas do momento. Conectar Galicia con Europa, en palabras dun deles, Bautista ?lvarez. Eran Brais Pinto, o grupo que, outra vez m¨¢is na historia, tivo que reivindicar e reinventar a Galicia negada. A explicaci¨®n de quen foron (son) e que fixeron, a mostra Brais Pinto. O afiador revolucionario, p¨®dese ver na Casa Museo de Casares Quiroga da Coru?a desde onte ata o d¨ªa 27 e logo nos concellos que a soliciten.

Gra?a: "Na Biblioteca Nacional, Ferr¨ªn e eu pedimos Borges e saltaban polo aire"

"Os primeiros beats chegaron a n¨®s cando non se falaba da beat generation"

A mostra empeza por presentar o contexto no que naceu o grupo, chamado as¨ª en homenaxe a un afiador que percorreu Europa, URSS inclu¨ªda, e morreu atropelado en Madrid. Daquela xa exist¨ªa o planeta pol¨ªtico-cultural Galaxia, pero o seu obxectivo concret¨¢base sobre todo na recuperaci¨®n laboriosa da cultura que deu sobrevivido ¨¢ Guerra Civil. Alg¨²ns de Brais Pinto estaban no Madrid capital do franquismo puro e duro polos seus destinos laborais. C¨¦sar Arias (San Clodio, Ourense, 1931) era un empregado cualificado nunha construtora (e por iso, e tam¨¦n porque era quen se encargaba dos aspectos pr¨¢cticos, cualific¨¢bano como "o l¨ªder") e Reimundo Pati?o (A Coru?a, 1936-Madrid, 1985) traballaba nun banco. Pero a maior¨ªa eran estudantes que foran al¨ª para rematar as carreiras, porque daquela nas universidades "de provincias" s¨® se pod¨ªa cursar o primeiro ciclo. Arias, Pati?o e Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn (Vilanova dos Infantes, 1938), Xos¨¦ Fern¨¢ndez Ferreiro (Nogueira de Ramu¨ªn, 1931), Ram¨®n Lorenzo V¨¢zquez (Eirapedri?a, Ames, 1935), Bernardino Gra?a (Cangas, 1932), Bautista ?lvarez (San Amaro, Ourense, 1933) e Alexandre Cribeiro (Pontevedra, 1936- Madrid, 1995) xunt¨¢ronse a comezos de 1958. Herminio Barreiro (Dorr¨®n, Sanxenxo, 1937) un¨ªuselles pouco despois.

"O m¨¢is sorprendente ¨¦ que era xente moi nova, que beb¨ªan e fac¨ªan as toler¨ªas propias da s¨²a idade, pero moi conscientes do que ti?an que facer, que ergu¨ªan un canto de esperanza para a cultura galeguista", comenta unha das comisarias da mostra, Patricia Amil, nun galego que revela a s¨²a orixe arxentina. Ela foi quen propuxo facer a mostra homenaxe, porque seu pai, que fora compa?eiro de Pati?o no desaparecido Banco de La Coru?a, cont¨¢balle de nena historias daquela xente, que para ela eran como se fosen da familia: "Non me defraudou cando os co?ec¨ªn a eles e investiguei o que fixeran. Ti?an unha enorme inquedanza por erguer a bandeira do nacionalismo cultural, nuns anos moi dif¨ªciles".

Os anos eran tan dif¨ªciles que, como recolle a mostra en palabras de Bernardino Gra?a, "na Biblioteca Nacional, Ferr¨ªn e eu pedimos Borges e saltaban polo aire, non sab¨ªan quen era Borges, nin Willian Saroyan. A cr¨ªtica espa?ola non sab¨ªa diso". "Os primeiros beats americanos chegaron xunto de n¨®s cando non se falaba aqu¨ª da beat generation. Despois d¨¦monos conta que aqueles desastrados eran os beats", recordaba Ux¨ªo Novoneyra, que frecuentou despois o grupo. "Falabamos e discutiamos, subindo cara a ?pera, sobre Europa, a repercusi¨®n dos sucesos de 56 en Hungr¨ªa, o movemento anticolonialista en ?frica", di Herminio Barreiro. "En materia de pintura o m¨¢is al¨¢ da vangarda eran Manolo Torres e Colmeiro, cando Kandisky ou Mal¨¦vich eran dos anos dez", ap¨®n Ferr¨ªn.

Os nove rapaces saltaron as barreiras da autarqu¨ªa cultural escoitando as emisi¨®ns radiof¨®nicas internacionais, de Radio Espa?a Independiente (a Pirinaica) ¨¢ BBC, conseguindo revistas culturais como pod¨ªan, facendo algunha viaxe en autostop, co material que os emigrados mandaban clandestinamente en barco, ou espremendo as visitas que lles fac¨ªan Lu¨ªs Seoane ou Lu¨ªs Soto. Pati?o, sobri?o do libreiro vigu¨¦s Ant¨®n Pati?o, ti?a un exemplar de Sempre en Galiza, de Castelao, que prestaba por rigoroso turno.

A parte central da exposici¨®n ¨¦ o que deron feito ata 1965, no que se desfixeron. Homenaxes a Ram¨®n Cabanillas, que acababa de morrer, e a Lu¨ªs Pimentel. Outra para conmemorar o centenario da voda de Rosal¨ªa e Manuel Murgu¨ªa na r¨²a da Ballesta. "Daquela era menos marxinal, estaba m¨¢is saneada e era o noso barrio. Estivemos al¨ª aplaud¨ªndolle a Otero Pedrayo, que botou un discurso dende un balc¨®n, absolutamente liberal, precioso. E a filla de Rosal¨ªa, que se chamaba dona Gala Murgu¨ªa, veu e colleuse do brazo de Fern¨¢ndez Ferreiro para ir a todas partes", p¨®dese ler a Ferr¨ªn nun dos paneis da mostra.

Tam¨¦n asist¨ªan ¨¢s poucas conferencias do Centro Galego que pagaban a pena, de D¨¢maso Alonso, Otero Pedrayo ou Ben-Cho-Shey. "Nunha estaba Fraga Iribarne, director ent¨®n do Centro de Estudios Pol¨ªticos de Cultura Hispana. N¨®s estabamos al¨ª felices o¨ªndo a todo o mundo e rematou o acto dicindo que grazas a Franco, 'gracias a otro gran gallego, en Galicia ya no se emigraba, ya no hab¨ªa viudas de vivos y viudas de muertos'. Ent¨®n Raimundo Pati?o e Bautista ?lvarez levant¨¢ronse indignadamente e sa¨ªron facendo ru¨ªdo. E detr¨¢s fomos n¨®s, e finalmente, m¨¢is xente", recorda o hoxe presidente da Academia Galega. Tam¨¦n fundaron a Editorial Brais Pinto, na que publicaron libros, semente das novas escolas art¨ªsticas.

O terceiro apartado da mostra, Os Conseguintes, est¨¢ centrado precisamente "nas portas que abriron", como di a outra comisaria, Xulia Santiso. "De Brais Pinto xurdiron tendencias literarias como a Nova Narrativa Galega, a Escola da Tebra, e art¨ªsticas como o informalismo, o grupo A Gada?a...", comenta a conservadora do Museo Emilia Pardo Baz¨¢n. Outro dos conseguintes foi a Uni¨®n do Povo Galego, a primeira formaci¨®n nacionalista desde 1936, de tendencia marxista, que crearon alg¨²ns dos integrantes de Brais Pinto, con incorporaci¨®ns como as de Celso Emilio Ferreiro. "Brais Pinto eran a vangarda absoluta. Son a historia recente de Galicia, uniron pol¨ªtica e cultura cando aqu¨ª non se fac¨ªa. ? un fen¨®meno non moi co?ecido nin estudado, quizais porque todos tiveron despois una traxectoria persoal exitosa", considera a concelleira coru?esa de Cultura, Mar¨ªa Xos¨¦ Bravo.

"Hab¨ªa xente de varias ideolox¨ªas, unidos soamente polo galeguismo e antifranquismo. C¨¦sar Arias era o mantedor do grupo; Bautista era un tipo de agitprop; Ferr¨ªn, a vangarda literaria; Bernardino, un poeta rebuldeiro; Pati?o, a vangarda por excelencia; Ferreiro era moi escritor; Ram¨®n Lorenzo, o investigador filol¨®xico. Os m¨¢is espa?olistas eramos quizais Cribeiro e eu, que nos asentamos tempo en Madrid e andabamos polo PCE", enumera Herminio Barreiro. "O curioso ¨¦ que eran moi distintos, e cando os entrevistamos d¨¦monos conta de que son amigos desde hai moito tempo, falan con confianza e intimidade uns dos outros, a¨ªnda que cada un ¨¦ como ¨¦", reflexiona Xulia Santiso. E resume Barreiro: "Daquela hab¨ªa que estar xuntos para facerse o¨ªr".