Diego Xelm¨ªrez, paix¨®n do Reino e de Compostela

"Santiago de Compostela compartiu con Roma e Xerusal¨¦n a gloria de ser un dos m¨¢is importantes lugares sagrados da Cristiandade no medioevo. A pequena cidade galega acadou sona uns oito s¨¦culos m¨¢is tarde do que as dos outros santuarios; pero logo, competiu en prestixio con elas." As¨ª comeza Anselm Gordon Biggs Diego Gelmirez, First Archbishop of Compostela, o seu estudo sobre un galego que realizou un milagre: p¨®r no centro da Europa cristi¨¢ a aquel lugar que fora unha antiga torre celta nun cruce de cami?os, o Liberum donum. Foi Xelm¨ªrez quen deu creado aquel centro de poder relixioso, pol¨ªtico e econ¨®mico; tam¨¦n un centro cultural europeo que deu, entre outros froitos, a literatura das Cantigas. Unha Compostela que coroaba e enterraba reis, nunha Europa medieval en que relixi¨®n e poder eran a mesma cousa e a cruz era a espada, a vermella Cruz de Santiago. Xelm¨ªrez fixo ese milagre.

As grandes personaxes naceron nun d¨ªa sinalado ou envoltos en sombras

No s¨¦culo XII nace Portugal e fract¨²rase a lingua en dous territorios

Segundo Briggs, s¨® ti?a "un pensamento: a independencia da Galiza"

Contra a fin da s¨²a vida, asalt¨¢ronlle o pazo reconstru¨ªdo e a catedral

Por¨¦n, non puido haber Xelm¨ªrez sen haber antes o bispo Cresconio. No ano 997 Al Mansur arrasou o reino, destruiu a cidade e a bas¨ªlica compostel¨¢ respectando o sepulcro. "Alman?or imp?s um tributo aos galegos e todos os cristaos reconheceram a sua autoridade". Polo 1066 xa era bispo Cresconio e fortificou a cidade reconstru¨ªda, fundou con gram¨¢ticos formados en Par¨ªs, Bolo?a e Cluny a escola catedralicia que foi logo a base do esplendor literario do reino. Non s¨® iso sen¨®n que levantou en Catoira unha torre, o Castellum Honesti, para protexer a cidade dos ataques normandos, e sen lle pedir permiso a ningu¨¦n proclamou a cidade como s¨¦ apost¨®lica, de par de Xerusal¨¦n e Roma, afrontando ao Papa, que v¨ªa que se lle disputaba o poder. Cresconio non tivo medo tampouco de aldraxar a un enviado papal nin lle importou ser excomungado e alcumado de nigromante e mais herexe. Logo de Cresconio xa non hab¨ªa marcha atr¨¢s para a ambici¨®n compostel¨¢ e o seu sucesor, o bispo Diego Pel¨¢ez, continuou a protexer a escola de gram¨¢ticos e ampliando a curia catedralicia, que m¨¢is tarde Xelm¨ªrez transformar¨¢ nunha corte practicamente cos mesmos poderes que os dun monarca.

As grandes personaxes ou naceron nun d¨ªa especialmente sinalado ou envoltos en sombras. Xelm¨ªrez naceu un d¨ªa entre o ano 1068 e o 1070, probabelmente en Compostela, a¨ªnda que o seu pai era un cabaleiro ao cargo da defensa da cercana torre de Catoira. Educouse na corte de Afonso VI e na escola catedralicia e foi secretario do conde Raimundo de Borgo?a, quen hab¨ªa casar axi?a coa filla do rei, dona Urraca. Nese momento inicial, Diego estase a situar xa no que ser¨¢ o seu futuro: un sarillo de loitas polo poder que disputar¨¢n o propio Xelm¨ªrez, Urraca e un fillo seu, Afonso Raim¨²ndez. E no arredor, o conde Pedro Froilaz de Traba, o rei navarro Afonso o Batallador, os burgueses compostel¨¢ns, o Papa Calixto, o bispado de Braga... A s¨²a vida foi un incendio vertixinoso.

Anos despois de ter pasado pola catedral como administrador, volve xa de bispo, reinando Afonso VI, e semella que chega cunha idea exacta do que pretende para Santiago: non enfrontarse a Roma disput¨¢ndolle a primac¨ªa da cristiandade, como fixera o seu antecesor Cresconio, a cambio de conseguir do papado o reco?ecemento como cidade apost¨®lica e ser a s¨²a representaci¨®n na Pen¨ªnsula. E vaino facer con astucia, diplomacia e teimudez. Por iso agardou primeiro a que morrese Afonso VI, que xa tivera preso ao seu antecesor o bispo Pel¨¢ez por disputarlle o poder pol¨ªtico, e a¨ªnda dubidou despois das s¨²as decisi¨®ns e calculou as s¨²as xogadas pol¨ªticas.

O seu primeiro movemento foi enviar emisarios p¨¦ do Papa conseguir privilexios, reforzado por este apoio papal comezaron os ataques para debilitar Braga. Viaxou al¨ª acompa?ado dun s¨¦quito para reclarmarlle ao bispado bracarense propiedades e, tras saquear tumbas en d¨²as igrexas, roubou o que chamou "perlas preciosas": "Reliquias do Noso Se?or" e os corpos de Santa Susana, San Silvestre e San Cucufate. Ao saqueo chamoulle o "roubo piadoso", pois xustificouno dicindo que en Santiago hab¨ªan estar mellor coidadas as reliquias. Un milagre divino probou a piedade do roubo: perseguido pola indignada xente de Braga, cando chegaron escapando ao Mi?o o r¨ªo baixaba cheo e avolto, mais de contado se tranquilizaron as augas para que puidesen cruzar coas reliquias.

O enfrontamento con Braga tivo unha consecuencia trascendental. "Braga, at¨¦ a invasi¨®n ¨¢rabe, fora a cidade galega por excelencia", sinala Emilio Gonz¨¢lez L¨®pez. "A pouco de reconstruir a s¨²a capital e reorganizar a s¨²a xurisdicci¨®n eclesi¨¢stica sobre a antiga Galiza atopouse gravemente ameazada na s¨²a existencia. No norte, Compostela aspiraba a se convertir nunha igrexa metropolitana con xurisdicci¨®n sobre o territorio galego. No sur, Toledo tencionaba herdar a igrexa metropolitana de M¨¦rida [...]. Nestas circunstancias, Braga atop¨¢base entre a espada e parede sen sa¨ªda pos¨ªbel; e a ¨²nica que se lle abriu foi a da independencia de Portugal". O conde don Henrique de Borgo?a, casado con Tareixa, unha filla de Afonso VI, "foi a alma e o brazo que impulsou o reco?ecemento da autoridade de Braga". Coa separaci¨®n do resto da Galiza comeza a existencia de Portugal e fract¨²rase a nosa lingua en dous territorios, malia que a literatura dos trobadores en galego recollida nos Cancioneiros contin¨²e a s¨²a vida.

Mais o Diego calculaba diversos movementos no seu taboleiro de xadrez e, tras a morte de Afonso VI e o casamento da s¨²a filla Urraca co aragon¨¦s Afonso I o Batallador, ¨¢brese unha ¨¦poca de disputas polo reino e Xelm¨ªrez, seguindo a pol¨ªtica do Papa, al¨ªase con Pedro Froilaz, conde de Traba, que apoiaba a Afonso Raim¨²ndez, un fillo de Urraca. En 1110 o de Traba e Xelm¨ªrez coroan a Afonso Raim¨²ndez rei da Galiza na catedral de Santiago. Te?en mentes de seguir logo at¨¦ Le¨®n e coroalo al¨ª tam¨¦n rei, mais comeza unha serie de guerras e conflitos. Inicialmente Urraca e Sancho enfr¨®ntanse ao novo rei e aos seus partidarios, mais logo Urraca ten desavinza co seu home e al¨ªase con Xelm¨ªrez, mais logo enfr¨®ntase a ¨¦ste e posteriormente... En todo ese proceso semella que o conde de Traba e Xelm¨ªrez "tanto no eclesi¨¢stico como no pol¨ªtico non ti?a m¨¢is que un s¨® pensamento: a independencia da Galiza", segundo creu Gordon Biggs. Nun momento da serie de sucesivas desavinzas e alianzas entre Xelm¨ªrez e Urraca, a Hirmandade Compostelana, a primeira irmandade antise?orial que se co?ece na Pen¨ªnsula, asalta o pazo de Xelm¨ªrez e a catedral e ponlle lume. A ra¨ª?a Urraca ¨¦ escarnecida polo chan e Xelm¨ªrez consegue fuxir embozado e de noite. S¨® con iso a s¨²a vida hab¨ªa ser un aburrimento, as¨ª que polo medio foi preso e logo liberado pola Hirmandade e a¨ªnda haber¨¢ outro episodio posterior, xa contra a fin da s¨²a vida, no que lle asaltan outra volta o novo pazo reconstru¨ªdo e a catedral.

Todo iso non era bastante e, ademais das guerras, manobras pol¨ªticas e revoltas, encarou a ameaza ¨¢s costas galegas de invasores normandos, almor¨¢bides e at¨¦ cruzados cami?o de Xerusal¨¦n. Mandou constru¨ªr unha frota de guerra para defender o reino, as principais batallas foron cos almor¨¢bides, que daquela estaban instalados nas illas das R¨ªas Baixas, at¨¦ conseguir expulsalos. Polo medio tivo tempo de acu?ar moeda, como se fose un monarca, e de ordear a redacci¨®n do C¨®dex Calixtinus e da Historia Compostelana, como se fose un monarca. Contan que morreu sentindose "pai, escudeiro, defensor e protector da patria galega" e "cabeza vis¨ªbel da Espa?a", como se fose un monarca. Mais tampouco se sabe a data da s¨²a morte nin o lugar exacto do enterramento, din que os seus restos foron trasladados "ao claustro, no anco m¨¢is pr¨®ximo ¨¢ catedral, perto do lugar onde se atopaba o tesouro". Mais, dados eses datos tan vagos, como non sospeitar que a¨ªnda non descansa e anda a canear polo claustro e as naves da catedral cando anoitece. A parolar con outras sombras.