Os pupitres que vi?eron de Am¨¦rica

Todos os mozos reclutados nos anos 30 nos concellos do partido xudicial de Viveiro para facer o servizo militar sab¨ªan ler, escribir e contar. Non era o m¨¢s frecuente na Galicia de comezos do s¨¦culo XX, que arrastraba taxas de analfabetismo superiores ao 50% da poboaci¨®n a¨ªnda en 1920. Boa parte dos novos soldados estudara nalgunhas das 25 escolas creadas por Vivero y su comarca, unha sociedade de mari?anos emigrados na Habana.

O que non saiu das arcas municipais sa¨ªu do peto dos galegos do outro lado do oc¨¦ano. Entre finais do s¨¦culo XIX e 1936, indianos e emigrantes organizados en sociedades constru¨ªron cerca de 400 escolas en toda Galicia, a maior¨ªa nas comarcas de Ortigueira, A Mari?a, O Deza e o Baixo Mi?o. Dende finais de 2008, un grupo de investigadores tutelado polo Consello da Cultura e presidido por Vicente Pe?a Saavedra, historiador da educaci¨®n, identifica e cataloga cada un deste centros, a maior¨ªa reconvertidos en centros socioculturais. O obxectivo de Escolas da Emigraci¨®n, t¨ªtulo do proxecto, ¨¦ o de recuperar a maior informaci¨®n posible -regulamentos internos, fotograf¨ªas, programas did¨¢ctico e mesmo fichas arquitect¨®nicas- duns centros que non sempre funcionaron baixo r¨¦ximes democr¨¢ticos e que, sen excepci¨®n, cambiaron de rumbo co estalido da Guerra Civil.

Un colexio de Vilalba intentou, sen ¨¦xito, dar clases de galego nos anos 20

Algunhos alumnos estudaban comercio e mesmo historia de Arxentina

"Nunca se lles reco?eceu o seu valor simb¨®lico e arquitect¨®nico", subli?a Pe?a Saavedra. Rematada a catalogaci¨®n nas provincias de Lugo e Ourense, e en pleno estudo das de A Coru?a e Pontevedra, p¨®dense tirar algunhas conclusi¨®ns sobre o devir da obra m¨¢is palpable dos que fixeron fortuna en Am¨¦rica -indianos como Pedro Murias ou Garc¨ªa Barb¨®n - e os que lograron outro tanto alimentando con mensualidades algunha das 525 sociedades de instruci¨®n en Bos Aires, A Habana e Montevideo. Malia ser unha das provincias con m¨¢is emigrantes, Ourense era a mellor dotada en escola p¨²blica: favorec¨ªaa unha norma de 1856, a lei Menayo, que obrigaba a crear unha escola por cada 500 habitantes. A dispersi¨®n e o tama?o reducido dos n¨²cleos lugueses, pola contra, deixaba boa parte da provincia sen lugares estables nos que aprender. Por iso, antes de que se materializasen os proxectos de Cuba e Arxentina, alg¨²ns pais pag¨¢banlles aos cativos escolas de ferrado, itinerantes, instaladas en casas particulares e mandadas polo veci?o m¨¢is culto. "Pod¨ªa ser o cura, o sacrist¨¢n ou outro calquera", describe Pe?a. Por iso a dos americanos, que esixiron mestres formados para impartir docencia, foi a primeira iniciativa de escolarizaci¨®n exitosa que co?eceron moitos fogares encomendados ¨¢ emigraci¨®n.

Tanta era a esperanza que as familias depositaban na di¨¢spora, que as escolas nadas ¨¢ sombra do ¨¦xodo impuxeron algunhas asignaturas nunca antes vistas, pero esenciais ao entender dos emigrados. Historia de Arxentina est¨²dabase na Escola do Val Mi?or, a m¨¢is adiantada de cantas existiron e paradigma galego do esp¨ªritu insuflado pola Instituci¨®n Libre de Ense?anza. Fora creada en 1914 pola sociedade de Instrucci¨®n Uni¨®n Hispano-Americana Pro Valle Mi?or, de filiaci¨®n arxentina, e contaba con biblioteca propia, obradoiros de carpinter¨ªa e agricultura, clases nocturnas para adultos, imprenta, comedor e mesmo un proxecto de transporte escolar que nunca chegou a materializarse.

Ning¨²n destes servizos exist¨ªa nas escasas escolas p¨²blicas de comezos do s¨¦culo XX, ubicadas sempre nas cabeceiras dos municipios. "Estas escolas xorden da simbiose entre os movementos renovadores espa?ois, como o da Instituci¨®n Libre de Ense?anza, e os chegados do outro lado do mar, que os emigrantes amoldan ¨¢s s¨²as necesidades", explica Pe?a. Esas necesidades impo?¨ªan, ademais, clases de comercio para os futuros traballadores de Bos Aires e A Habana e de labranza para os que quedaban, lecci¨®ns pr¨¢cticas, sempre utilitarias, para aprender a sobrevivir ¨¢s veces moi lonxe da casa. En 1919 estr¨¦ase unha escola para nenas, que comezaban a emigrar. ? ent¨®n cando os ausentes se sensibilizan coa educaci¨®n feminina. Malia que dende o nacente nacionalismo se criticaron estes programas de estudo por ser berce de emigrantes, segundo Pe?a este era o problema menor porque "a emigraci¨®n non se pod¨ªa cortar do d¨ªa para ma?¨¢". Bos co?ecedores da experiencia migratoria, Ant¨®n Alonso R¨ªos e Ignacio Ares de Parga exerceron de inspectores e defensores das escolas dos emigrantes.

A maior¨ªa dos centros foron gratu¨ªtos, progresistas e aconfesionais nunha ¨¦poca de poucas liberdades. A escola de San Adri¨¢n da Veiga, en Ortigueira -a primeira, ademais, en publicar unha revista propia-, pechou durante a ditadura de Primo de Rivera pola s¨²a defensa ac¨¦rrima do laicismo. A da Liga Santaballesa, en Vilalba, nunca puido facer realidade o seu proxecto de levar ¨¢s escolas unha asignatura de historia, xeograf¨ªa e lingua galega, porque a lexislaci¨®n da ¨¦poca non o permit¨ªa. "O idioma oficial foi sempre o castel¨¢n. E m¨¢is a¨ªnda neste caso, porque preparaban emigrantes", apunta Pe?a. A escola de Senra, en Bergondo, nin tan sequera abriu. Tivo a pouca fortuna de ser inaugurada seis d¨ªas antes do estalido da Guerra Civil. Ao comezo do conflito foi incautada e convertida en sede dos campamentos de ver¨¢n da Falanxe e cando os veci?os lograron recuperar a s¨²a titularidade, nos anos oitenta, s¨® puideron tirar o inmoble e constru¨ªr no seu lugar un parecido. Algo semellante aconteceu co centro da Uni¨®n Mugardesa, que v¨¦n de recibir unha homenaxe no colexio de primaria constru¨ªdo sobre as ru¨ªnas da outrora obra emigrante.