Murgu¨ªa, o primeiro cidad¨¢n galego

O rapaz est¨¢ atordoado e expectante, a ulir o cheiro da p¨®lvora nunha r¨²a de Santiago, ouve as ordes dos oficiais do comandante Sol¨ªs e os berros dos feridos: a Xunta Revolucionaria de Galicia, que durante uns d¨ªas foi un goberno imaxinado e dirixido por Antol¨ªn Faraldo, est¨¢ a ser derrotada polas tropas da ra¨ª?a Isabel. A s¨²a nai chama polo raparigo para que se recolla na casa e est¨¢ a piques de cerrar o portal tras del cando asoma un home ferido. O home arrastra un fusil e foxe das tropas inimigas, ¨¢brese paso no portal a buscar o abeiro daquela casa. Non hai outro remedio que asistilo e agochalo. De contado pasan as tropas reais avanzando tras a desbandada dos revoltados que se est¨¢n a parapetar en San Marti?o Pinario.

Dedicou toda a s¨²a vida a intentar realizar os ideais da Revoluci¨®n de 1846

Con 20 anos marcha a Madrid aquel mozo pequeno, de gab¨¢n e perilla

Non existir¨ªa a Rosal¨ªa refundadora da literatura de non ser polo seu home

Polemiza co escritor e diplom¨¢tico Juan Varela, xen¨®fobo cos galegos

A revoluci¨®n foi derrotada e o combatente ferido morreu das s¨²as feridas nun cuarto agochado daquela casa. Aquela morte e a revoltura deses d¨ªas ¨¦ a que funda ao Manuel Antonio Mart¨ªnez Murgu¨ªa, esa rapaz de 13 anos que naceu en Arteixo, fillo dun boticario santiagu¨¦s que tivo botica na Coru?a e que volveu para Santiago cando o meni?o ti?a catro anos. Esa derrota e mais esa causa, as ideas liberais e Galiza como pa¨ªs, deixan marcado ao adolescente como se unha muxica sa¨ªda da cabeza ardente do Antol¨ªn Faraldo prendese naquela cabeci?a do adolescente. E sobre a admiraci¨®n por Faraldo, o heroe deses d¨ªas, levantar¨¢ toda a s¨²a vida futura ese estudante que, a que remate o bacharelato, cursar¨¢ Farmacia, por contentar ao pai, e Historia, pola s¨²a vocaci¨®n. ? a nai, vasca, quen estimula o amor polo pa¨ªs, pola xente, pola cultura propia, ¨¦ dela de quen herda o rapaz a dureza. Murgu¨ªa, aquel home pequeno e pac¨ªfico cidad¨¢n que herdou a dureza da nai e a fantas¨ªa do pai, agocha dentro del a un revolucionario ardente. Foi un militante case man¨ªaco que dedicou todos os actos da s¨²a vida a intentar realizar aqueles ideais da Revoluci¨®n do 1846, mais el non vai suxeitar o fusil para arrebatar a naci¨®n galega sen¨®n que vai utilizar a palabra para constru¨ªla. A data do seu nacemento, o 17 de maio de 1833, vai asociada a d¨²as datas significativas na historia da Galiza: en 1833 desaparece administrativa e xuridicamente o Reino da Galiza coas s¨²as sete provincias sendo troceado en catro provincias veci?as; o 17 de Maio foi o data que a s¨²a futura esposa, Rosal¨ªa de Castro, escolleu para a publicaci¨®n do libro Cantares Gallegos como un agasallo polo seu aniversario, d¨ªa en que celebramos o D¨ªa das Letras. 1833 e 17 de Maio, a morte do reino e o renacemento da literatura para un pa¨ªs.

O mozo comeza a armarse de palabras no Liceo de la Juventud, onde acode a mocidade con inquedanzas art¨ªsticas, rapaces contaminados polo recordo daquela revoluci¨®n rom¨¢ntica de anos atr¨¢s. Por al¨ª pasan Pondal, Aurelio Aguirre e, pouco despois, Rosal¨ªa. Con 20 anos marcha a Madrid aquel mozo pequeno, de alto chapeu, gab¨¢n e perilla, abrirse paso no xornalismo e na edici¨®n. Neses d¨ªas publica unha serie de contos e novelas en castel¨¢n, algunha de grande ¨¦xito editorial, e alg¨²ns poemas, entre eles un en galego, A nena das soledades. Deses anos ¨¦ un libro significativo, La primera luz, no que a xeito dun catecismo con preguntas e respostas instr¨²e nas biograf¨ªas, na xeograf¨ªa e na historia da Galiza. Ese libro encarna precozmente o esp¨ªrito de Murgu¨ªa, un ide¨®logo e organizador do galeguismo liberal que ter¨¢ unha longa vida activa.

En Madrid co?ece a Rosal¨ªa, de quen ti?a referencias, e que se estrea por eses d¨ªas como escritora cun primeiro poemario. Logo dun ano de trat¨¢rense, casan. Trasl¨¢danse endeb¨¦n a Galiza, a¨ªnda que non ter¨¢ acougo nun enderezo definitivo: viven en Lugo, A Coru?a, Vigo e Lugo, a¨ªnda volven a Madrid. Rosal¨ªa escribe o conxunto da s¨²a obra neses anos, non ter¨ªa sido a escritora que foi sen o labor de Murgu¨ªa, que actuou como un entusiasta animador, cr¨ªtico, propagandista e mesmo promotor da s¨²a obra. Rosal¨ªa comezou de seu a escribir en galego estando en terras de Castela, que ela sent¨ªa como estra?as e alleas, mais sen d¨²bida non existir¨ªa a Rosal¨ªa que co?ecemos hoxe como refundadora da literatura galega se non fose polo seu home. Murgu¨ªa, o animador, o activista, chegou a manipular a obra e a figura da s¨²a dona para que fose a musa do Rexurdimento. Aquel pulo non se deti?a en cousa ningunha. Ese papel de verdadeiro creador de autores v¨¦molo na s¨²a relaci¨®n con Eduardo Pondal. Pondal non ter¨ªa sido o poeta que cantase aos antergos celtas, o autor da letra do himno, sen a gu¨ªa de Murgu¨ªa. A s¨²a gran tarefa literaria, escribir unha ¨¦pica do noso pasado, cargoulla o incans¨¢bel argalleiro, o mesmo que, seguindo a corrente cultural dominante na ¨¦poca en toda Europa, mitificou o noso pasado. Mitifica tam¨¦n aos seus contempor¨¢neos no libro Los precursores, no que organiza unha galer¨ªa de figuras de referencia dun pa¨ªs. Pouco e pouco vai tecendo o pano da literatura e historia nacional: Xelm¨ªrez, Pardo de Cela, Faraldo, Vicetto, Pastor D¨ªaz, A?¨®n, Aguirre. Pondal..., Rosal¨ªa. Un pa¨ªs que Murgu¨ªa dese?aba na cabeza.

Seguiu a dirixir revistas, como La ilustraci¨®n gallega y asturiana, e a escribir artigos e libros como a s¨²a Historia de Galicia, en varios tomos a partir de 1865. Hai un antes e un despois da s¨²a Historia. Por¨¦n, a historia daquel casal que comeza a ter fillos ¨¦ un relato incesante de tropezos econ¨®micos. Murgu¨ªa ¨¦ nomeado arquiveiro e logo cesado, ¨¢s veces beneficiado polo ascenso dos liberais e case sempre perxudicado polo ascenso dos conservadores. En paralelo ao traballo de creaci¨®n intelectual e de animaci¨®n a un ou outro escritor, d¨¢ pasos para a organizaci¨®n pol¨ªtica do galeguismo que concluir¨¢ na Asociaci¨®n Rexionalista Galega en 1890. Antes de chegar a¨ª Murgu¨ªa foi decantando toda unha doctrina pol¨ªtica, no ano 1886 publica un artigo, ?Qu¨¦ es naci¨®n?, no que teoriza a Galiza como naci¨®n e a Espa?a como estado de varias naci¨®ns. En 1891 pronuncia nos Xogos Florais de Tui un discurso en galego, toda unha declaraci¨®n pol¨ªtica.

Nese cami?o de madureza intelectual e pol¨ªtica marca territorio. Como lle ocorrer¨¢ no sucesivo a cada xeraci¨®n que pretende recrear a naci¨®n galega baixo o dominio pol¨ªtico e ideol¨®xico do Estado centralista, precisa enfrontar explicitamente e combater a ideolox¨ªa do estado, o nacionalismo castelanista. A s¨²a oponente intelectual foi a gran escritora en lingua castel¨¢ Emilia Pardo Baz¨¢n, quen gozaba de gran prestixio e poder e que tam¨¦n se encontraba inc¨®moda ante a aparici¨®n da poes¨ªa de Rosal¨ªa acompa?ada do discurso pol¨ªtico de Murgu¨ªa, da causa do galeguismo que obrigaba aos intelectuais a un compromiso co pa¨ªs. Dona Emilia fixera comentarios ambiguos sobre a obra de Rosal¨ªa, e argumentara que o lugar da lingua galega era a poes¨ªa costumista e rural, mentres que para a literatura universal era indicada a lingua castel¨¢. Murgu¨ªa encontra o momento de confrontar esas teses, que eran as dominantes, nunha pol¨¦mica co escritor e diplom¨¢tico Juan Valera, quen xa manifestara a s¨²a xenofobia cara aos galegos ("se creen ustedes ingleses y no son m¨¢s que gallegos", dix¨¦ralle a un portugu¨¦s). Murgu¨ªa contesta a Valera: "La verdadera lengua, gallega o portuguesa -para el caso es igual- la lengua que nos es propia (...) idioma y no patu¨¦, como con visible desconocimiento del asunto, le denomin¨® alguno pretendiendo que en su calidad de lengua inferior, s¨®lo debe usarse en la poes¨ªa id¨ªlica y r¨²stica. Ella sabr¨¢ por qu¨¦." O "el" de Valera f¨²ndese co "ela" da Pardo Baz¨¢n.

A¨ªnda animar¨¢ a creaci¨®n dunha academia da lingua que se concretar¨¢ na Real Academia da Lingua Galega en 1906. A s¨²a vida prol¨®ngase no s¨¦culo XX respectado e reco?ecido polas xeraci¨®ns posteriores, aparece en actos p¨²blicos relevantes como un patriarca, e as¨ª ¨¦ chamado. At¨¦ o ano 1923 en que falece. Atr¨¢s ficaron Rosal¨ªa, Pondal, Curros, varios dos seus fillos... Por diante prosegu¨ªa a xeraci¨®n das Irmandades da Fala, de onde nacer¨ªa o Partido Galeguista de B¨®veda, Castelao, Otero. Por diante de Murgu¨ªa pode haber o pa¨ªs que se queira, falta querer.