Vivir co permiso do enterrador

Conta Fern¨¢ndez del Riego nas s¨²as memorias O r¨ªo do tempo (Edici¨®s do Castro, 1990) que cando chegou a Vigo, en busca dunha atmosfera menos espesa e perigosa que a compostel¨¢, acud¨ªa cada d¨ªa ao bufete de Paz Andrade para familiarizarse co procedemento xur¨ªdico. Frustrada a posibilidade da docencia universitaria, malvivindo dun pu?ado de clases nun colexio privado, o licenciado en dereito quer¨ªa abrirse outras posibilidades. Media hora despois de chegar ao despacho soaba o auricular para facer, de maneira an¨®nima, unha ameaza: "Sabe vostede que est¨¢ a vivir co permiso do enterrador?". Era unha pregunta que se repet¨ªa un d¨ªa tras outro.

Como moitos outros derrotados, Fern¨¢ndez del Riego estivo exposto ao perigo e, a¨ªnda peor, ¨¢ burla dos que se sent¨ªan protexidos polo novo r¨¦xime. No entanto, aquel home de 30 anos, de aspecto s¨®lido como unha chanta de pedra, non deu un paso atr¨¢s. Un d¨ªa atopouse con Enrique Peinador, un dos propietarios do Balneario de Mondariz, e, dende aquela, pasou a visitalo todos os domingos na s¨²a casa da R¨²a Cuba. De a¨ª sa¨ªu o intento de reconstruci¨®n do Partido Galeguista (PG). Nunha casa de Coruxo tivo lugar a primeira reuni¨®n, un milagre naquel ano 1943. Para o habitual cinismo de hoxe dificilmente ser¨¢ comprensible o risco que aqueles homes asum¨ªan mentres as bombas ca¨ªan sobre unha Europa asolada.

Foi solidario coa concepci¨®n de Pi?eiro na longa noite de pedra

Nunca abandonou a idea de alimentar a intervenci¨®n pol¨ªtica nacionalista

Dende aquel tempo, a s¨²a figura ser¨¢ asociada, sobre todo, ¨¢ de Ram¨®n Pi?eiro e Xaime Illa Couto, os tres rapaces que atravesaron a longa noite de pedra para redefinir o sentido do nacionalismo galego. A¨ªnda que sexa a Pi?eiro a quen se lle atrib¨²e o xiro, todos os seus compa?eiros, con escasas diferenzas ocasionais, deron o seu asentimento ¨¢s sucesivas reviravoltas do que, dos anos cincuenta en diante, deuse en chamar galeguismo, para diferencialo do nacionalismo pol¨ªtico. A opci¨®n estaba entre facer do galeguismo un partido ou convertelo na "conciencia xen¨¦rica de Galicia". Que Paco del Riego foi solidario desa li?a ¨¦ incuestionable e son moitos os lugares onde considera que, de non ter mantido eles acesa a chama, non ter¨ªa reverdecido a p¨®la. As¨ª que se lles ter¨¢ que salvar ou condenar en grupo.

Agora ben, a pesar de que este relato -o da reconversi¨®n do nacionalismo en galeguismo- ¨¦ a Versi¨®n Admitida, ?produciuse de verdade unha reformulaci¨®n do nacionalismo galego, como sost¨¦n Miguel Barros? Vimos unha presciente "estratexia do galeguismo" como a denomina o profesor Rodr¨ªguez Polo? Os dous estudosos te?en moitos argumentos para as¨ª consideralo. Comezando polas declaraci¨®ns dos protagonistas, sobre todo Ram¨®n Pi?eiro. Dende a cr¨ªtica xuntanza que tivo lugar en Santiago en 1958, na casa de Garc¨ªa-Sabell, hai constancia documental do intento de teorizar a renuncia a crear un partido do tipo do que fora o PG para pasar a proceder ¨¢ tantas veces mentada labor socr¨¢tica e de sementeira cultural a trav¨¦s de Galaxia.

Pero, por suposto, non existe ning¨²n mandato metaf¨ªsico que nos obrigue a crer o que algu¨¦n di de si mesmo. A versi¨®n ortodoxa non explica como foi posible que, con tal declaraci¨®n de intenci¨®ns, fose Fern¨¢ndez del Riego un dos fundadores do PSG no ano 64, no que desempe?ar¨ªa durante moitos anos un papel decisivo, nin que, polo lado m¨¢is centrista do espectro, xa en plena transici¨®n pol¨ªtica, Xaime Illa Couto intentase a aventura dun partido dem¨®cratacristi¨¢n. En realidade, ning¨²n dos galeguistas de primeira fila deixou nunca de alimentar a idea da intervenci¨®n pol¨ªtica nacionalista. Simplemente foron navegando, decidindo entre as opci¨®ns que se lle presentaban ao are¨®pago -ao final non eran moito m¨¢is que iso. O seu tema era como influ¨ªr, e onde pod¨ªan. Foi un cami?o que os levou a lugares insospeitados. Pi?eiro era, dende logo, mestre nesas fintas: p¨¦nsese no papel de Antonio Ros¨®n ou Marino D¨®nega, entre outros exemplos. Era un tempo, hai que lembralo, m¨¢is pl¨¢stico.

Non hai moitos anos Xaime Illa dic¨ªame que el fora o que concibira a idea de Realidade Galega. A final ousad¨ªa de formar parte como independentes da candidatura do PSOE, que tanta reacci¨®n suscitou (Paco Fern¨¢ndez del Riego disentiu dese salto) formaba parte desa li?a de pragmatismo e ambig¨¹idade calculada, froito da debilidade, que vi?a de moi lonxe, tal vez daquel momento en que o PG desapareceu de pura inanici¨®n. Un dos que xulgara arriscado e improcedente nos anos corenta o intento de reconstituci¨®n do PG, Valent¨ªn Paz Andrade, declaraba anos despois a Tucho Calvo en Valent¨ªn Paz Andrade. A memoria do s¨¦culo (Edici¨®s do Castro, 1998) "Penso que deixar esmorecer o Partido Galeguista na clandestinidade, e moito m¨¢is non reorganizalo antes da morte do ditador, constitu¨ªu un erro".

Dende logo, resulta dif¨ªcil non coincidir con esa opini¨®n. O grande oco da ausencia dun partido nacionalista burgu¨¦s, moderado e centrista, que enchese a autonom¨ªa e modernizase Galicia ¨¦ un baleiro que a¨ªnda hoxe se deixa sentir e que lle deixou a porta aberta ¨¢s sucesivas maior¨ªas do PP. Tal vez, non s¨® dende o punto de vista do galeguismo, esa foi a grande eiva da Galicia contempor¨¢nea. Pero as ocasi¨®ns as pintan calvas e a¨ªnda que o intento de Coalici¨®n Galega pareceu fraguar, moi logo a morte de Franqueira fixo que se esvaecera. A segunda eiva foi, claro, a desafecci¨®n da autonom¨ªa por parte do sector maioritario do nacionalismo de esquerda que m¨¢is tarde tivo que tragar a s¨²a xenreira contra o Estatuto, sen que, por outra parte se dignara explicar xamais, ata o d¨ªa de hoxe, ese bandazo.

Dende a fundaci¨®n do Partido Galeguista, al¨® polo 1931, pasaron 80 anos. Ata qu¨¦ punto a historia do nacionalismo galego ¨¦ un ¨¦xito? Cales foron os seus logros? Cales os seus fracasos? Ten futuro por diante? Este ¨¦ o tipo de preguntas non venais que cabe facerse con motivo da morte de Francisco Fern¨¢ndez del Riego. Ao fin e ao cabo, poucas vidas foron m¨¢is consistentemente dedicadas ao servizo desa causa, cunha lealdade mantida nas circunstancias m¨¢is dif¨ªciles. Abonda pensar que entrou a formar parte do Partido Galeguista, al¨® polo ano 1931, cando ti?a 14 anos e que se deu de baixa no PSG, no ano 78, para despois manterse sempre nese espazo. Estivo sempre ¨¢s duras, e apenas ¨¢s maduras.

Son preguntas que de seguro don Paco se fixo. Nas elecci¨®ns europeas, a ¨²ltima das consultas realizadas, o BNG, a ¨²nica opci¨®n nacionalista, obtivo o 9'5% dos votos. Nas auton¨®micas, celebradas un pouqui?o antes, esa porcentaxe se vira elevada a un 16%. Son cifras lonxe das de 1997, cando chegou ao seu punto clim¨¢tico: un 24'8%, moi preto da cifra de galegos (o 25%) que, segundo Ferm¨ªn Bouza, se declaran a si mesmos nacionalistas. Caben poucas d¨²bidas de que, de continuar o ciclo, os erros pasados atribu¨ªdos aos galeguistas con tanta dureza ser¨¢n reduplicados coa an¨¢lise do fracaso da xeraci¨®n de l¨ªderes nacionalistas que os substitu¨ªu no per¨ªodo democr¨¢tico. Non pode descartarse, mesmo, a posibilidade dunha progresiva consunci¨®n que o deixe na irrelevancia ou no rid¨ªculo.

Tras tempos ve?en tempos. Despois do ano Pi?eiro, a morte de Francisco Fern¨¢ndez del Riego aumenta a nosa distancia visual e an¨ªmica co per¨ªodo franquista. ?brese unha xeira na que, unha vez serenado o xu¨ªzo sobre o tempo da ditadura, unha vez ga?ada perspectiva sobre a li?a de conduta dos resistentes a ela dende o campo galeguista, ser¨¢n os ¨²ltimos 30 anos, xa dentro da etapa democr¨¢tica, os que ser¨¢n sometidos a revisi¨®n.