O derradeiro patriarca

A sa¨²de dun pa¨ªs m¨ªdese ben observando como trata aos seus fillos, especialmente o que fai cos m¨¢is l¨²cidos e valiosos. Esta Galicia nosa tr¨¢taos ben mal, ou pode que nos tocaran anos ben tristes, ou pode que as d¨²as cousas se pensamos no pouco proveito que se lle tirou ¨¢ longa presenza entre n¨®s de Francisco Fern¨¢ndez del Riego. A guerra e o franquismo, primeiro, e o fracaso pol¨ªtico do galeguismo desde a morte de Franco at¨¦ hoxe, despois, impediron que houbese un lugar para aquela mente clara e aquela persoa decidida e absolutamente comprometida co seu pa¨ªs. Del Riego quixo, ademais, ter unha vida "sen pedanter¨ªa nin cobizas, unha vida, en certa maneira, optimista e rachadora". E conseguiuno, a pesar das probas que tivo que superar.

No Vigo da posguerra foi o catalizador dun pequeno grupo de galeguistas

Abriu as portas de Acadmeia para que coubesen al¨ª uns e outros

Naceu no 1913 e foi bautizado Francisco Xes¨²s Benito Antonio. No relato que el fac¨ªa da s¨²a infancia hai luz e alegr¨ªa e iso derramouse ao longo de toda a s¨²a vida. Naceu en Vilanova de Lourenz¨¢, p¨¦ do esplendor do barroco do convento de San Salvador, nunha familia con bo pasar e algunha afecci¨®n pola lectura, especialmente da prensa. O seu pai era l¨ªder agrario da comarca e sufriu un atentado, un inimigo pol¨ªtico disparoulle dous tiros no peito que o puxeron a morrer. Salvouse, mais o meni?o de cinco anos presenciou aquel terr¨ªbel incidente e, a¨ªnda que iso non lle cambiou o car¨¢cter nin a determinaci¨®n futura, aprendeu ben cedo o coste que pod¨ªan conlevar os ideais pol¨ªticos.

Aos 14 anos, as lecturas da adolescencia fix¨¦ronlle sentir "unha mar¨¦ que me conduc¨ªa a escribir". Finalmente non foi o seu destino aquela vocaci¨®n de escritor literario, mais toda a vida foi adicto ¨¢ literatura, a disfrutala mesmo cando estaba preso, a editala e a estudala, e escribir sobre ela. Cursa o bacharelato en Lugo, onde comparte aulas con Cunqueiro, a quen volver¨¢ tratar posteriormente en sucesivos momentos das s¨²as vidas. Por contentar aos pais comeza estudar Dereito en Madrid, onde ti?a familia, e al¨ª disfruta sobre todo das lecturas na Biblioteca Nacional, do Museo do Prado e do ambiente cultural e pol¨ªtico da cidade. Asiste a tertulias, especialmente ¨¢ de La Granja del Henar, presidida por Valle-Incl¨¢n, onde co?ece a artistas galegos novos, como Dieste, Torrente, Maside ou Lugr¨ªs. Participa das mobilizaci¨®ns estudant¨ªs republicanas, contacta coa esquerdista Federaci¨®n Universitaria Escolar (FUE)e con outros mozos socialistas visita ao dirixente Fernando de los R¨ªos, daquela preso no c¨¢rcere Modelo. En Madrid percibe por primeira vez o desprezo cara a identidade galega e, lendo a Teor¨ªa do nazonalismo galego de Risco tropeza de frente co galeguismo pol¨ªtico.

A familia decide trasladarse a Santiago e al¨ª vai continuar os estudos de Dereito. Mal non chega e, da man do gran Lois Tob¨ªo, tradutor do Fausto ao galego, int¨¦grase nos ambientes da vida cultural e pol¨ªtica republicana. Ingresa no Seminario de Estudos Galegos, formando parte dunha nova xeraci¨®n universitaria galeguista. Del Riego vive fren¨¦ticamente eses anos compostelanos, levado pola s¨²a xuventude e tam¨¦n polo esp¨ªrito enfebrecido daquela ¨¦poca na que a sociedade viv¨ªa nun ambiente de encono civil. Con todo sentir o pulo da mocidade e ser unha xeraci¨®n moi atenta aos novos tempos, aqueles mozos do Seminario sent¨ªanse claramente continuadores das xeraci¨®ns anteriores: Del Riego fala no acto de inauguraci¨®n do curso en 1933 como representante da FUE e cerra o seu parlamento invocando o nome do patriarca Murgu¨ªa. E valora afervoadamente as ensinanzas e o trato coas figuras da xeraci¨®n anterior: Otero Pedrayo, Castelao, Risco... O galeguismo segue a ser unha corrente pol¨ªtica moi d¨¦bil, malia que por eses anos xa se constituiu o Partido Galeguista no que milita Del Riego, e precisa dese sentido da continuidade entre xeraci¨®ns tan claro e tan consciente, unha obriga moral que se transmite de av¨®s a fillos e a netos. Neses anos comeza a escribir en prensa no xornal republicano El Pueblo Gallego, en A Nosa Terra, en Ser, semanario de esquerda,...

En paralelo ¨¢ s¨²a actividade p¨²blica consegue unha praza na facultade de Dereito. Os d¨ªas do golpe de estado, que comeza o 20 en Santiago, viviunos agochado de casa en casa, sabendo dos sucesivos asasinatos de amigos. O rector da universidade comunica o seu cese como profesor. Cando foi chamado a filas pola milicia golpista tivo que ingresar ¨¢ forza nun ex¨¦rcito inimigo, un ex¨¦rcito sublevado contra el e tanta outra xente. Foi un duro castigo, mais iso salvoulle a pel pois na retagarda acabar¨ªan dando con el os pistoleiros fascistas.

Logo de licenciado, tras a guerra, a s¨²a vida perigaba de novo en Santiago e foi acollido en Vigo baixo a protecci¨®n dun amigo galeguista, o avogado Valent¨ªn Paz Andrade. A explicaci¨®n de por que o galeguismo renaceu na posguerra en Vigo e non noutro lugar d¨¦bese principalmente a que nesa cidade sobreviviron galeguistas cunha certa blindaxe social e tam¨¦n ¨¢ chegada de Francisco Del Riego a esa cidade. El actuou com catalizador dun pequeno grupo de galeguistas, principalmente o arquitecto G¨®mez Rom¨¢n, que fora o ¨²ltimo secretario do Partido Galeguista, e tam¨¦n Enrique Peinador, Xaime Illa Couto, Ballina... Son anos de fonda amizade e longas paseatas co pintor Maside, a quen tanto admiraba.

Mal que ben consegue traballos precarios como profesor, e o pequeno grupo conspirador comeza a tramar a reorganizaci¨®n do galeguismo, contactan con Ram¨®n Pi?eiro que estaba en Lugo, este m¨®strase disposto a ir vivir a Vigo e desde al¨ª comeza un cami?o que d¨¢ poucos froitos. Entre os galeguistas que sobreviviran ¨¢ represi¨®n dominaba o terror, nunca deixaron de ser un pequeno grupo a¨ªnda que chegaron a ter contactos coa oposici¨®n no exilio, cos nacionalistas vascos, catal¨¢ns e coas outras organizaci¨®ns clandestinas.

Ese xermolo de Partido Galeguista finalmente fica pr¨¢cticamente desfeito cando a polic¨ªa prende a Pi?eiro, que vai preso ao c¨¢rcere de Alcal¨¢. ? dif¨ªcil imaxinar a dificultade da situaci¨®n, neses anos Del Riego ¨¦ detido pola polic¨ªa en d¨²as ocasi¨®ns, nunha delas xulgado en consello de guerra sumar¨ªsimo a pesar de que as s¨²as actividades eran absolutamente pac¨ªficas. Cando se dividiron e enfrontaron o galeguismo do interior e o do exilio, nun enfrontamento cheo de espi?as, Del Riego, como tam¨¦n Ram¨®n Otero Pedrayo, conservou un papel de ponte entre ambos mundos.

Polo medio volve colaborar en prensa. No xornal compostelano La Noche publica Un tema gallego cada semana e, escarmentados da acci¨®n pol¨ªtica, Xaime Illa e mais el matinan en crear unha editorial. Illa concreta o proxecto, e co acordo de todos os galeguistas, bota a andar Editorial Galaxia en 1950. Galaxia foi unha empresa cultural, mais reuniu ¨¢ maior parte do galeguismo no interior, presidido pola figura firme de Otero Pedrayo e, pese ¨¢ censura, multas e atrancos, xa non se detivo. Foi unha fonte cultural na que beberon as xeraci¨®ns posteriores.

Mais a vocaci¨®n e a vontade de Del Riego ¨ªa al¨¦n da cultura e, a que o Partido Galeguista fracasou, estivo na cabeceira dos que botaron a andar o Partido Socialista Galego en 1964. Nesa d¨¦cada e na seguinte, o nacionalismo galego creceu relativamente. A¨ªnda que todo el dominado polas ideas de esquerda, viviu un enfrontamento ideol¨®xico interno entre a pol¨ªtica que representaba Del Riego, unha continuidade coa rep¨²blica e un socialismo socialdem¨®crata, e unha nova pol¨ªtica tra¨ªda por unha nova xeraci¨®n que entendeu que o cami?o era unha revoluci¨®n galega anticolonial. Venceu a nova xeraci¨®n at¨¦ hoxe. En 1978 Del Riego deuse de baixa do partido que fundara por desacordo pol¨ªtico. A¨ªnda participou dous anos m¨¢is tarde nunha iniciativa pol¨ªtica Realidade Galega, unha plataforma de persoeiros galeguistas para influir na nacente autonom¨ªa.

Tivo unha ¨²ltima oportunidade de mostrar que conceb¨ªa a Galiza como unha naci¨®n democr¨¢tica cando ocupou o cargo de presidente da Real Academia Galega. Os conflictos ideol¨®xicos e os enfrontamentos persoais e xeracionais dividiron ao galeguismo en d¨²as facci¨®ns enfrontadas. Del Riego volveu a ser ponte, como antes entre o galeguismo do interior e o do exilio, foi quen a superar con naturalidade as porf¨ªas ideol¨®xicas e xeracionais e abriu as portas da Academia. Fixo que coubesen al¨ª uns e outros. O seu galeguismo era o republicano, el ti?a un seu criterio sobre cada persoa e cada cousa, mais quer¨ªa un pa¨ªs sen sectarismos.

O seu gusto pola vida, o seu optimismo e atenci¨®n ao seu tempo il¨²strao que, dos libros que escribiu sobre literatura, o seu preferido era Letras do noso tempo. E a¨ªnda que publicou un Dicionario de escritores galegos, de certo que non deixou de indicar en que lugar lle parec¨ªa que deb¨ªa estar a literatura galega co libro Escritores de Portugal e do Brasil.

C¨®mpre dicir que deixou entre as persoas que o trataron a lembranza dun bo amigo e unha persoa cordial, un patriarca xeneroso e af¨¢bel. Non ¨¦ cousa mala ningunha.