Contra a literatura confortable

Iolanda Z¨²?iga (Vigo, 1975) xa suscitara a atenci¨®n da cr¨ªtica coas s¨²as primeiras obras publicadas, os microrrelatos de Vidas post-it e o poemario Amor am¨¦n, e por iso resultou alentador que a s¨²a novela Periferia ga?ase o Xerais 2010. No acto de entrega do galard¨®n, a escritora pronunciou un breve discurso que moitos interpretamos como unha reivindicaci¨®n da literatura como instrumento de revelaci¨®n dos problemas do individuo como ser social, que resultaba esperanzadora como alternativa ao narcisismo posmoderno.

Unha interpretaci¨®n posible da que a escritora non era moi consciente: "A mi?a intervenci¨®n foi froito da urxencia, da sinceridade e das brasas que quedaran da rabia que levaba en min logo de rematar Periferia. Aquela exposici¨®n, elaborada con retallos de pensamento colleitados ao chou, mais nos que creo firmemente, pareceume algo natural e por moitos compartido. Sorprendeume que tivera a m¨¢is m¨ªnima transcendencia. Con honestidade, hab¨ªa que dicir algo e falei do que supuxera para min esta experiencia, ligada ¨¢ mi?a biograf¨ªa. Sen m¨¢is reviravoltas. Non pretend¨ªn en ning¨²n momento convertir a mi?a intervenci¨®n nun discurso nin pensei que fose permanecer na memoria colectiva m¨¢is al¨¢ daquela tarde. Malia que eu como persoa act¨²e dun xeito bastante an¨¢rquico, creo que para levar adiante cambios fondos na sociedade todas somos imprescindibles. O egocentrismo est¨¢ ben para andar por casa, pero a¨ª f¨®ra, ¨¢ intemperie do mundo, hai que proporcionar alento a quen o precisa. Fechar os ollos ante o que est¨¢ a acontecer no planeta ¨¦ unha estupidez".

"O egocentrismo est¨¢ ben para a casa, non para a intemperie do mundo"

"Abraioume a resignaci¨®n das favelas fronte ao poder e ¨¢ relixi¨®n"

"Contei a historia sen pensar no lector nin no mercado, s¨® pensei no gueto"

"? un texto actual, de pr¨®xima caducidade, inzado de historias necesarias"

Periferia nace da experiencia biogr¨¢fica dunha estad¨ªa no Brasil, pero tam¨¦n dunha inquedanza previa: "A idea de crear algo que denunciase a situaci¨®n desa parte marxinada da sociedade brasileira, e emprego a palabra 'crear' conscientemente, porque daquela non sab¨ªa que eu ¨ªa ser quen de escribir, xa me seduciu, por vez primeira, hai m¨¢is de 10 anos, cando lin Meu p¨¦ de Laranja Lima, unha historia sinxela e emotiva que narraba a vida na favela dun menino, Zez¨¦. Logo axudoume o seguimento que fixen dalgunhas das s¨²as m¨²sicas (MPB, bossa nova ou, sobre todo, rap). E, por ¨²ltimo, influ¨ªume outro libro, Cidade de Deus, que tempo despois inspirou unha das series de televisi¨®n m¨¢is atraentes que vin xamais, Cidade dos Homens". O co?ecemento directo do Brasil impactou fondamente a Iolanda Z¨²?iga: "Impresion¨¢ronme negativamente,tam¨¦n houbo aspectos positivos, a violencia, o desespero, o atraso, o racismo, a escravitude que sofren e non alcanzan a ver ou a fe cega nas relixi¨®ns, mesmo a fe imposta. E, por riba de todo, abraioume a resignaci¨®n dos habitantes. Medorentos fronte ao poder ou ¨¢ polic¨ªa e refuxiados nas saias da relixi¨®n que os censura, que lles impide medrar como persoas, que os castiga por usar m¨¦todos anticonceptivos ou practicar abortos, porque hai que ocuparse das miles de fillas que vir¨¢n, que ser¨¢n sempre todas as que Deus queira. O resultado ¨¦ unha infancia con innumer¨¢beis medios irm¨¢ns, unha infancia que non acudir¨¢ ¨¢ escola, unha infancia abandonada. E apenas se rebelan. Esa pasividade ¨¦ algo que non alcanzo a comprender... ser¨¢ que levan o pasado escravo impreso no ADN".

A¨ªnda que ela non cre moito na utop¨ªa dunha relaci¨®n privilexiada Galicia-Brasil, si reco?ece a existencia dun vencello especial: "O feito de compartirmos aspectos culturais ou pasado emigrante non creo que sexa abondo. Mais, si, hai algo et¨¦reo que fai que nos sintamos unidos a eles. Talvez todo sexa unha cuesti¨®n ling¨¹¨ªstica, non o sei. Persoalmente, narrei esa periferia e non calquera outra porque a lingua me irmandaba con ese lugar".

Periferia combina unha historia de amor con elementos da novela de aventuras, pero todo o discurso est¨¢ salferido de constantes referencias ¨¢s causas da desigualdade social, aos fen¨®menos econ¨®micos que explican as periferias, de xeito que quen le non pode eludir esa compo?ente, non pode limitarse a unha lectura superficial ou anecd¨®tica. Iso era exactamente o que a escritora buscaba. "Non quer¨ªa que ningu¨¦n eludise esta denuncia. E, se cadra, que algunha lectora se unise tam¨¦n a ela. A historia ten un obxectivo claro e, como dixen antes, premeditado. E si, ¨¦ imposible que se dea unha lectura superficial. Quen queira disfrutar dese tramo da viaxe que atinxe ¨¢ ficci¨®n ten que pagar toda a pasaxe, e aturar informaci¨®ns, estat¨ªsticas e, sobre todo, crueza, realidade. Sen¨®n, as lectoras deber¨¢n recorrer a outras lecturas m¨¢is compracentes".

Quizais por esa vontade de realismo unha parte importante do texto est¨¢ escrita en brasileiro. Cando comeza a lectura, unha pensa que esa lingua vai ter una funci¨®n ornamental, pero a medida que avanza dec¨¢tase de que non, de que ¨¦ un procedemento para obrigarnos a escoitar en directo as voces daqueles que non te?en moitas ocasi¨®ns de fac¨¦rense o¨ªr. Ante o que iso sup¨®n de desaf¨ªo para o p¨²blico, a autora conf¨¦sase: "Apenas o valorei, talvez fun unha inconsciente. Se o fixese, non redactar¨ªa a novela dese xeito e tentar¨ªa aproximarme a un texto m¨¢is comercial. Pero non quer¨ªa suced¨¢neos baratos do que supu?a vivir naquel lugar. Buscaba narrar con veracidade a historia desa periferia. Ademais, non me parec¨ªa xusto que s¨® falara o narrador. E que pasa con eles? cos ignorados e invisibles? cos que buscan erguer a voz e non te?en quen os escoite? Quixen darlles o espazo que reclaman e ao que, coma seres humanos, te?en dereito. Era imprescindible que se expresasen, sobre todo nunha cr¨®nica de tipo social como ¨¦ esta".

Sen complexos, reco?ece que o seu ¨¦ un texto "labir¨ªntico, complexo e canso para a lectora. ? probable que haxa quen se desanime a lelo, pero lecturas c¨®modas e de cen p¨¢xinas que fomenten a lectura en galego hainas a moreas. E que ningu¨¦n se engane, non vou ser eu quen colla o relevo dese tipo de literatura confortable. A m¨²sica e o cine xa nos dan todo mastigado. Ler require do noso esforzo e, ¨¢s veces, tam¨¦n un exercicio de reflexi¨®n. Escoll¨ªn as ferramentas das que me ¨ªan valer para narrar a historia sen pensar no mercado nin nas lectoras e si pensando nas calamidades polas que pasan os habitantes dos guetos das grandes urbes, malia que, ao cabo, todos, pobres e acomodados, naufraguen. As¨ª que este relato, denso e asfixiante, est¨¢ escrito con premeditaci¨®n e aleivos¨ªa. Sorprendeume ga?ar o Xerais. Era consciente de que presentara unha proposta arriscada e dif¨ªcil de comercializar. Mais este era o resultado que buscaba, e ach¨¦gase bastante ¨¢ idea inicial".

A inusual extensi¨®n da novela tam¨¦n causou sorpresa, e m¨¢is trat¨¢ndose dunha escritora que adoitaba traballar con f¨®rmulas breves. Iolanda Z¨²?iga confesa que se situou "ante a p¨¢xina en branco con certo temor". "Viv¨ªn a experiencia como esgotadora, pois foi a primeira vez que emprend¨ªn unha aventura rodeada de palabras e sendo consciente do feito de estar escribindo. Unha novela longa ten moito que ver co oficio de corredor de fondo: adestras en cada frase, par¨¢grafo ou cap¨ªtulo. Logo, para lograr ser constante, simplemente deixei actuar ¨¢ obsesi¨®n. Obsesioneime, si. Durm¨ªn coa historia, espertei con ela e cami?ei ao seu car¨®n durante todos eses meses. Hab¨ªa d¨ªas nos que a vida se reduc¨ªa a pensar como enlazar un par de frases ou suprimir aqu¨ª e engrosar al¨¢", engade.

As m¨²sicas contempor¨¢neas e a cultura popular desempe?an un papel fundamental en Periferia. "Porque o relato mo ped¨ªa a berros", expl¨ªcase, "¨¦ un texto hiperactual, cunha data de caducidade pr¨®xima e que non ter¨¢ maior transcendencia al¨¦n dun ano ou dous. Tampouco busco perdurar na literatura. Conc¨ªboa como hoxe e agora, inzada de historias necesarias pero fugaces. ?s veces, esa ambici¨®n de perpetuidade do ser humano provoca que esquezamos contar o tempo que nos tocou vivir". E iso ¨¦ o que fai a voz narrativa de Periferia, que ten un algo demi¨²rxico sen resultar impersoal e que constit¨²e un dos grandes acertos da novela "Efectivamente, o narrador impl¨ªcase, pero tam¨¦n, ¨¢s veces, sit¨²ase a unha distancia prudente porque el non ¨¦ un deles. A pesar de sufrir coas s¨²as dificultades e de solidarizarse coa s¨²a loita pola supervivencia, sabe que non ¨¦ un deles. Ademais, g¨²stame esa figura que comentas, a do narrador omnipresente, que est¨¢ en todos lados, que todo o sabe, pero que, finalmente, non interfire e deixa obrar ao destino...". Ese destino que goberna as vidas dos habitantes de todas as periferias.