Afonso X, avisado, guerreiro, poeta e furioso

Cando pretendemos imaxinar a Idade Media sempre nos enganamos. Nada era daquela como nos parece a n¨®s e, contra o que nos aprenderon a pensar os nacionalismos todos, os reis non pretend¨ªan crear naci¨®ns ou estados-naci¨®n, sen¨®n imporen a s¨²a vontade, afirmaren a s¨²a li?axe e o seu reino. Tampouco debemos aceptar as visi¨®ns idealizadas dos reis, e as¨ª a idea que temos de Afonso X probabelmente ¨¦ a contraria de como realmente foi. M¨¢is ben deberamos imaxinar a este protector das letras e creador das Cantigas de Santa Mar¨ªa non como un intelectual ou un poeta dedicado ¨¢ enso?aci¨®n, sen¨®n como un guerreiro despiadado, un pol¨ªtico avisado e intrigante, un mullereiro e unha lingua de subela. E no canto dun rei protector da nosa lingua, como foi imaxinado polos galeguistas, m¨¢is ben un astuto inimigo do Reino galego leon¨¦s e o seu liquidador. Aquel pol¨ªtico, guerreiro, propagandista, home de acci¨®n mov¨ªase nun tempo en que a loita polo poder era feroz e el era un protagonista entre outros.

'Lady Macbeth' retrata mulleres que loitaron polo poder; mellor far¨ªa partindo de dona Urraca

? paradoxal que o rei que cerrou o destino de Galiza sexa recordado como valedor do galego

Lady Macbeth ¨¦ un retrato literario de tantas mulleres ra¨ª?as ou princesas que loitaron polo poder na Idade Media. Tirar¨ªase un retrato mellor partindo de Urraca ou da avoa de Afonso X, Berenguela, que tanto tiveron a ver coa historia do Reino galego, chamado en distintos momentos Reino da Galiza ou Reino de Le¨®n. Con Berenguela comeza unha manobra pol¨ªtica de fondo, un rumbo que comezar¨¢ co seu fillo Fernando, coroado como Fernando III de Castela, e que rematar¨¢ co seu neto Afonso X.

Esta historia comeza co vello rei Afonso IX, que tivo dous matrimonios, o primeiro con Dona Tareixa de Portugal, con quen tivo d¨²as fillas, Dona Sancha e Dona Dulce, e o segundo con Berenguela, de quen tivo un fillo var¨®n, Fernando. Afonso IX ti?a o designio de que se conservase a independencia do Reino do Noroeste, Galiza e Le¨®n, e testou a favor de Dulce e mais Sancha, pois o rei receaba do seu fillo Fernando, a quen tutelaba a s¨²a nai, Berenguela, quen lle leigara a coroa xa en vida dela. Fernando reclamou o trono para si e a¨ªnda que polo dereito galego pod¨ªan herdar Dulce e Sancha, tras varias batallas, conseguiu os apoios para usurpar os dereitos das s¨²as irmanastras e coroouse as¨ª tam¨¦n rei de Le¨®n e Galiza. O que o Papa chamar¨ªa logo Rei Santo non foi especialmente xusto nin bo.

Este foi o comezo dun sometemento pol¨ªtico expl¨ªcito de Galiza a Castela: o s¨¦culo XIII, no reinado de Fernando III e Afonso X, foi a fin de Galiza como reino independente, xa sen posibilidade de reunirse con Portugal, e foi o comezo do Reino de Castela como centro dunha coroa que acabar¨¢ tendo todo o seu poder coa dinast¨ªa alem¨¢ dos Habsburgo como un imperio europeo e americano. Por¨¦n, Fernando non foi tutelado s¨® pola s¨²a nai, p¨®dese dicir que tam¨¦n lle deu apoio e tutela Rodrigo Xim¨¦nez de Rada, o arcebispo de Toledo, a di¨®cese contraria a Compostela. De Rada, xudeu converso, foi un personaxe singular: intelectual, pol¨ªtico e guerreiro, p¨®dese dicir que foi o creador da idea da Espa?a castel¨¢ que repetiron s¨¦culos despois Ramiro de Maeztu ou Miguel de Unamuno. E moitos a¨ªnda hoxe. Vai ser con Fernando III que, ademais do dominio pol¨ªtico, comeza a escribirse a falsificaci¨®n da historia e as bases para argumentar a lexitimidade da nacente monarqu¨ªa toledana ou castel¨¢ como un destino hist¨®rico. E vai ser no seu reinado cando comece o paso da lingua do Estado do lat¨ªn ao castel¨¢n. A alianza cos cl¨¦rigos, Xim¨¦nez de Rada e tam¨¦n Lucas de Tui, foi un piar do seu reinado fronte aos intereses e os dereitos invocados polos concellos das cidades. Con todo, Fernando conservou o apoio que antes dera o seu pai, Afonso IX, ¨¢ cultura e a literatura galega que florecera na Escola Compostel¨¢ desde o tempo do bispo Cresconio. ? con Fernando e co seu fillo Afonso X cando a literatura na nosa lingua ten o seu madurecemento.

Afonso X realmente continuou as li?as pol¨ªticas do seu pai Fernando, foi belicoso como o fora antes seu pai. Xa en vida deste, e contra a s¨²a opini¨®n, Afonso entrou na guerra pola sucesi¨®n do trono de Portugal e con tal motivo apoderouse do Algarve. Fixo guerra en Navarra, Gascu?a, Murcia, C¨¢diz, Xerez, Sevilla, Marrocos... Mais a s¨²a ambici¨®n territorial ¨ªa al¨¦n dos lugares que pod¨ªa alcanzar co seu ex¨¦rcito e manobrou para conseguir ser emperador do Sacro Imperio. O so?o era ser coroado polo Papa Rei dos reis cristi¨¢ns. Mais o Papa non o apoiou e ese foi o seu primeiro grande fracaso. Un fracaso que conclu¨ªu con outro definitivo, un preito entre os seus descendentes, enfrontados fillo e netos nun r¨ªo de sangue. Afonso mandou asasinar ao seu irm¨¢n e a un xenro e morreu deixando sen herdo e maldicindo ao seu fillo, Sancho, El Bravo, en Sevilla no 1284.

Todo o seu reinado est¨¢ atravesado por unha retes¨ªa co reino do que nacera a s¨²a coroa, o Reino galego leon¨¦s, ou se se prefire co poder compostel¨¢n. A disputa entre Toledo, encabezada por un De Rada que buscaba a primac¨ªa, e Compostela, ¨¦ unha disputa pola sede e a cabeceira do poder pol¨ªtico e tam¨¦n ¨¦ unha disputa ling¨¹¨ªstica e literaria entre a Escola Compostel¨¢ e a Toledana. Esa disputa levou a que dedicase a s¨²a magna obra literaria, As Cantigas de Santa Mar¨ªa, ¨¢ Virxe, no canto de dedicarllas ao Ap¨®stolo. Mesmo desviou cara a Virxe milagres que a tradici¨®n atribu¨ªa a Santiago. As Cantigas, pois, ¨¦ unha manobra contra Compostela. O que non puido evitar foi que se escribise en galego portugu¨¦s, pois era a lingua literaria de todo o Occidente peninsular. As Cantigas ¨¦ unha obra extensa, variada e riqu¨ªsima de inventiva e cun valor musical enorme. Sen d¨²bida ¨¦ un dos monumentos da cultura europea de todos os tempos. Pode que o maior.

Unha parte da s¨²a obra literaria, escrita por el ou mandada escribir do mesmo xeito que As Cantigas, ¨¦ obra profana: de 44 cantigas profanas, s¨® cinco tratan do amor, o resto son escarnios, burlas e ataques aos seus inimigos pol¨ªticos. Para el a l¨ªrica, tanto as cantigas marianas como as profanas, foron un instrumento de propaganda pol¨ªtica, tanto como a redacci¨®n de leis ou a invenci¨®n dunha Estoria de Espa?a redactada segundo a s¨²a conveniencia. Foi un monarca intelixente que comprendeu que para ga?ar e conservar o poder importaba tanto o poder militar como o poder ideol¨®xico, a propaganda.

Tivo tempo a ocuparse en que se redactase, en castel¨¢n, un corpo xur¨ªdico moi importante para fundamentar o estado, o Fuero Real e os c¨®digos de leis Las Partidas ou Fuero de las Leyes. A lingua galega perde as¨ª a s¨²a oportunidade de ser a lingua do novo reino; con todo, seguiu a¨ªnda a ser usada por escrito non s¨® en Portugal sen¨®n tam¨¦n na Galiza, non sendo nas relaci¨®ns coa Coroa toledana.

O paradoxal ¨¦ que aquel rei que cerrou o destino hist¨®rico para Galiza ¨¦ recordado hoxe como un creador e valedor da lingua galega e portuguesa, cousa que tam¨¦n ¨¦. Mesmo por ser o av¨® do rei poeta na nosa lingua, Don Din¨ªs de Portugal. Nin sequera un rei afouto e dono do seu destino, ¨¦ ben que as¨ª sexa. E, ben mirada, a cousa ten graza e de seguro que a el tam¨¦n lla hab¨ªa facer.