As costuras do galego

Tres anos para saldar unha d¨¦beda hist¨®rica. Ese ¨¦ o prazo establecido pola Real Academia Galega (RAG) para a publicaci¨®n da primeira gram¨¢tica oficial do idioma, m¨¢is de cen anos despois da fundaci¨®n da instituci¨®n da R¨²a Tabernas. Al¨¦n da importancia instrumental e simb¨®lica da obra, o proxecto conveniado a finais do pasado mes pola Academia e a Universidade de Santiago de Compostela, que se encargar¨¢ do traballo a trav¨¦s do Instituto da Lingua Galega, para s¨²a elaboraci¨®n d¨¢ cumprimento a un dos obxectivos fundacionais da instituci¨®n cient¨ªfica constitu¨ªda en 1906 grazas, en boa medida, ao entusiasmo vital e econ¨®mico dun feixe de galegos emigrados a Cuba, coa finalidade de ser motor e garante do rexurdimento cultural de Galicia, nomeadamente, a trav¨¦s da lingua. De feito, a elaboraci¨®n dunha gram¨¢tica e dun dicionario constan no seu regulamento primitivo. O horizonte que so?ou Manuel Murgu¨ªa, o seu primeiro presidente at¨¦ 1923, ach¨¦gase, e as tarefas inmediatas que se prescribiu o actual presidente, Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, nada m¨¢is tomar posesi¨®n en xaneiro de 2010.

"Pi?eiro freou no seu d¨ªa un intento, non hab¨ªa expertos", lembra ?lvarez

"Unha gram¨¢tica non salva unha lingua, pero ¨¦ s¨ªntoma de normalidade"

A Lei de Normalizaci¨®n Ling¨¹¨ªstica (1983) concedeu ¨¢ RAG car¨¢cter de autoridade ling¨¹¨ªstica e capacidade para fixar unha norma. "A Academia Galega realizar¨¢ cantos estudios ling¨¹¨ªsticos e literarios foren necesarios, para, en cada momento, establece-los criterios idiom¨¢ticos que configuren a norma culta do idioma", rezan os novos estatutos da RAG aprobados en 2001 e que, asemade, recollen os mandatos da Asociaci¨®n Iniciadora e Protectora da Academia na Habana na que, no albor do s¨¦culo XX, militaba Manuel Curros Enr¨ªquez.

Logo da aparici¨®n de varios compendios de correspondencias l¨¦xicas co castel¨¢n (1913-1928, 1926), o primeiro dicionario oficial aparece en 1990, Diccionario da lingua galega, escrito en colaboraci¨®n co ILG, centro de investigaci¨®n ling¨¹¨ªstica da Universidade compostel¨¢ creado en 1971, no que hogano recae a encomenda para a confecci¨®n dunha "gram¨¢tica descritiva do galego actual e que sirva para difundir o est¨¢ndar".

A tarefa de formular unha norma para o idioma galego, demorada respecto do contexto xeral das linguas rom¨¢nicas, debeuse ¨¢ suma de vontades persoais de autores que actuaron en ¨¦pocas de restauraci¨®n cultural, social ou pol¨ªtica: desde a Gram¨¢tica gallega (1868) de Saco Arce, texto inaugural desta tradici¨®n gramatical en tanto que estudo completo da linguaxe, at¨¦ as monograf¨ªas de Manuel Lugr¨ªs Freire (1922), Antonio Couceiro Freijomil (1935) e mesmo Ricardo Carvalho Calero (1966). Con todo, precursores houbo. Na altura do s¨¦culo XVIII, o Pai Sarmiento advert¨ªa a ausencia de especulaci¨®n cient¨ªfica sobre o galego, preocupaci¨®n que reflicte Rosal¨ªa no pr¨®logo de Cantares Gallegos (1863) ao reclamar a indulxencia do lector perante os pos¨ªbeis "defectos" do libro, precisamente, por carecer a autora dunha gram¨¢tica. A ling¨¹¨ªstica moderna alumea as achegas recentes, como a Gram¨¢tica Galega, de Rosario ?lvarez Blanco, Henrique Monteagudo e Xos¨¦ Lu¨ªs Regueira (Galaxia, 1986) e os catro volumes publicados por Xos¨¦ Ram¨®n Freixeiro Mato (A Nosa Terra, 1998-2003), entre outras.

A instituci¨®n encargada de velar polo idioma posicionouse coa produci¨®n, en 1970, das Normas ortogr¨¢ficas do idioma galego. A prol da normativizaci¨®n, en 1982 apareceron as Normas ortogr¨¢ficas e morfol¨®xicas do idioma galego, da Academia e do ILG, modificadas en 1995 e 2003 e revisadas en 2005. Como sinalou o profesor da Universidade da Coru?a, Xos¨¦ Manuel S¨¢nchez Rei, ag¨¢s casos concretos como o de Saco Arce, na tradici¨®n gramatical galega anterior ¨¢ segunda metade do s¨¦culo XX "chama a atenci¨®n a escaseza de fundamentaci¨®n filol¨®xica", debida en parte, segundo razoa, ¨¢ "escasa preparaci¨®n da maior parte dos autores".

"Ram¨®n Pi?eiro freou, no seu d¨ªa, un intento de elaborar a gr¨¢m¨¢tica da RAG alegando que o galego non estaba o suficientemente estudado, o que non garant¨ªa o ¨¦xito do traballo", evoca a ling¨¹ista Rosario ?lvarez, directora do ILG e coordinadora do equipo redactor da gram¨¢tica oficial, que completan os investigadores Ernesto Gonz¨¢lez Seoane, Xos¨¦ Lu¨ªs Regueira, Xos¨¦ Xove e Francisco Cidr¨¢s. Despois de catro d¨¦cadas de actividade do ILG tam¨¦n na documentaci¨®n e no rexistro das diversas falas que coexisten no galego e de varias promoci¨®ns de fil¨®logos no pa¨ªs desde 1965, o contexto cient¨ªfico mudou substancialmente.

"Agora temos bos investigadores e recursos para a an¨¢lise e co?ecemos a riqueza do idioma mesmo nas s¨²as etapas hist¨®ricas ata un punto que era inconcebible nos anos sesenta e setenta", di ?lvarez. A¨ªnda que o anuncio chegue neste intre, o grupo conta con cami?o andado, posto que comezou a desenvolver o traballo por encargo de Francisco Fern¨¢ndez del Riego contra o final da s¨²a ¨¦poca ¨¢ fronte da RAG. Os seus sucesores, Xos¨¦ Ram¨®n Barreiro e Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, na actualidade, perpetuaron esa vontade.

Da¨ª que calculen que en tres anos poida sa¨ªr do prelo unha obra que atender¨¢, como se agarda, a cuesti¨®ns fon¨¦ticas, de ortograf¨ªa, morfolox¨ªa, sintaxe e estrutura da informaci¨®n, l¨¦xico e formaci¨®n de palabras e sem¨¢ntica. Pensada para que o usuario poida resolver d¨²bidas frecuentes e, consonte aos tempos e ¨¢s pautas de estudo contempor¨¢neas, antes descritiva das variedades que prescritiva dunha ¨²nica das opci¨®ns. Isto ¨¦, non s¨® evitar¨¢ sancionar o que ¨¦ ou non correcto, sen¨®n que propor¨¢ "orientar os usos que a Real Academia Galega considera aceptables no galego est¨¢ndar, e vaise diferenciar doutras gram¨¢ticas por tomar en consideraci¨®n aspectos sobre os que se dubida, pero haber¨¢ poucas ou ningunha condena expl¨ªcita". O corpus dos falantes de toda Galicia, atesourado polo Instituto da Lingua Galega, mais a lingua literaria achegar¨¢n os casos pr¨¢cticos que ilustrar¨¢n as teorizaci¨®ns. Acadar unha descrici¨®n ¨²til aos usuarios ¨¦ o fundamento da obra. "Unha gram¨¢tica non salva a unha lingua, pero ¨¦ un signo de normalidade e de normalizaci¨®n", concl¨²e Rosario ?lvarez.