Curros Enr¨ªquez, contra a reacci¨®n

Nunha pensi¨®n de San Sebasti¨¢n ac¨¢banlle de meter un tiro no peito a un home. Tr¨¢tase dun xornalista duns 24 anos, ¨¦ galego de orixe e foi enviado polo xornal madrile?o El Imparcial para redactar unhas cr¨®nicas sobre a terceira guerra carlista. Manuel Curros Enr¨ªquez recibiu un disparo dun brigadier que paraba na mesma pensi¨®n. As causas non se co?ecen. O brigadier refire que cando o xornalista fac¨ªa a maleta el achegouse ao seu cuarto onde viu unha pistola, tomouna e apuntoulle por facer brincadeira sen saber que estaba cargada, est¨¢bao e a pistola disparou. A ferida ¨¦ grave, o mozo xornalista a¨ªnda respira mais t¨¦mese pola s¨²a vida.

Tras pasar uns d¨ªas entre a vida e a morte Curros Enr¨ªquez sobrevivir¨¢ a ese incidente violento tan confuso. De feito toda a s¨²a vida est¨¢ e estar¨¢ chea de conflitos. Naceu no 1851 fillo dunha nai cari?osa, ¨¢ que lle manter¨¢ devoci¨®n toda a vida, e un pai de car¨¢cter extremado, o escrib¨¢n de Celanova, co que porfiar¨¢ toda a vida. A s¨²a infancia marcoulla aquel pai que Curros lembrou m¨¢is adiante como un obcecado. Chegou a guindarlle un braseiro ardente ao fillo e a atalo e a mallar nel. Precisamente marchou da casa, con 15 anos, o d¨ªa despois desa malleira.

Con dous poemas ofende ao bispo de Ourense; v¨¢lelle unha denuncia

Curros foi o primeiro escritor sostido polas esquerdas do seu tempo

O pai atouno e mallou nel. O d¨ªa despois, con 15 anos, marchou da casa

Non se somet¨ªa a ningu¨¦n, nin sequera ¨¢ xente do pobo para quen escrib¨ªa

"En edad muy temprana, ni?o a¨²n, llego a Madrid, pr¨®fugo de la casa paterna, indigente y desolado", e al¨ª ¨¦ acollido polo seu irm¨¢n. Neses d¨ªas de estudante de bacharelato e Dereito, en 1869, unha tarde, aborrecido de estudar, nun cuarto da pensi¨®n, un compa?eiro e paisano p¨²xose a tocar na guitarra un aire galego. "Repite esos compases y no los olvides: voy a escribir para ellos una letra", e escribiu C¨¢ntiga na cuberta do manual de Econom¨ªa Pol¨ªtica no que estaba a estudar. As¨ª foi a orixe dese poema que naceu xa con vocaci¨®n de ser cantado. Sen d¨²bida, a noticia dos poemas de Rosal¨ªa xa chegaran a ese Curros de 18 anos nunha pensi¨®n madrile?a, a idea de escribir literatura en galego estaba no ar daquel tempo e probabelmente xa daquela o moci?o so?ase por ent¨®n coa sona literaria. Con todo, non pod¨ªa imaxinar ent¨®n que ese poemi?a hab¨ªa ser popular e letra de canci¨®n cantada polos galegos por todo o mundo adiante, musicada polos mestres Chan¨¦ e Montes. O compa?eiro de cuarto guitarrista popularizouna logo por terras ourens¨¢s, nese tr¨¢nsito sufriu unha mutaci¨®n nos primeiros versos: "No xard¨ªn unha noite sentada", foron substitu¨ªdos por "Unha noite na eira do trigo". Que a poes¨ªa que escribe sexa popular ¨¦ unha honra para calquera escritor. A¨ªnda as¨ª Curros non estivo conforme, pois os seus versos eran seus e de m¨¢is ningu¨¦n, e sempre lle desgustou que os cambiasen. Curros non se somet¨ªa a ningu¨¦n, nin sequera a esa xente do pobo para quen escrib¨ªa, tampouco ¨¢s autoridades reaccionarias que pretenderon censuralo en varias ocasi¨®ns.

Escribe na prensa liberal madrile?a e desde o comezo faino xa como un combate contra as ideas conservadoras e os seus representantes, probabelmente foi un deses escritos o que fixo que fuxise a Londres. Este ¨¦ un dos episodios escuros na vida de Curros, conta que se exilou por "inocentes causas pol¨ªticas" e que al¨ª "como otro jud¨ªo errante, andando, andando se encontr¨® en la capital de Inglaterra, falto de recursos, ignorante de la lengua de los Byron, entre el marem¨¢gnum de gentes que vienen y van, y se confunde cruz¨¢ndose en largu¨ªsimas calles". Non aportou m¨¢is informaci¨®n sobre un episodio tan significativo, como se preferise deixalo como parte da lenda persoal. Curros, dun xeito m¨¢is ou menos consciente, foi tecendo unha lenda ao longo da vida, a dun heroe m¨¢rtir da liberdade.

Pola volta de Londres, casa con Modesta V¨¢zquez, con que tivo varios fillos. O casamento civil cre¨¢lle un novo enfrontamento co seu pai, cat¨®lico integrista. Busca traballo de novo na prensa liberal madrile?a, na Gazeta de Madrid, publica tam¨¦n na prensa rexionalista galega, El Heraldo Gallego de Valent¨ªn Lamas Carvajal. Novamente ten dificultades para publicar en prensa e precisa di?eiro cando sabe dun premio literario en galego, pres¨¦ntase e g¨¢?ao: consegue o di?eiro do premio que a familia precisaba e certa sona en Ourense con A Virxe do Cristal e outros dous poemas.

En 1880 publica un poemario, Aires da mi?a terra que lle multiplica a s¨²a sona. M¨®strase como un poeta elocuente, capaz de facer poemas de diverso tema e fondamente comprometido co pobo e coa lingua galega: "Anunciarei o d¨ªa do teu triunfo / por cidades e vilas e desertos, / e se por te anunciar me apedrearen, / inda ao morrer te mentar¨¢n meus beizos!". Dous poemas, A igrexa fr¨ªa e Mirando ao chao, ofenden ao bispo de Ourense, quen move ao gobernador para que denuncie ao poeta: "Contiene dicho libro proposiciones her¨¦ticas, blasfemias escandalosas y algunas que merecen otra censura".

Procesado e condenado. A familia volve estar en apuros, Curros perde o traballo na delegaci¨®n de Facenda. Neses d¨ªas desesperados Curros faise m¨¢is violento e amargado. A s¨²a militancia republicana, federalista e antireaccionaria fixo que o seu procesamento fose sentido por todos os liberais galegos como unha causa contra a liberdade de expresi¨®n, finalmente foi absolto pola Audiencia Territorial. O seu procesamento e o esc¨¢ndalo en torno do libro fixeron que Aires da mi?a Terra fose un ¨¦xito e Curros un poeta con sona en toda Galiza e entre os galegos de Am¨¦rica. Un triunfo amargo que lle deixou feridas abertas. Volta a Madrid traballar na prensa liberal e al¨ª vai ganduxando a vinganza contra os seus perseguidores, en 1888 publica O divino sainete, unha parodia de A Divina Comedia na que satiriza ferozmente os vicios da Igrexa. As¨ª apareceu Curros nunha posici¨®n de grande tensi¨®n, situado fronte ao seu inimigo, o clero reaccionario ("catedral, demagogo de pedra, / dun pobo fan¨¢tico erguida no medio!"). Sostido por unha simpat¨ªa popular que se lle ofrec¨ªa, como demostra que catro anos despois, con motivo da apertura do Centro Galego en Madrid, se lle fixese unha homenaxe p¨²blica e solemne na que un ministro lle puxo unha coroa de prata. Un ano despois ¨¦ coroado tam¨¦n na Galiza, nun acto masivo n'A Coru?a. O poeta coroado, Curros no Parnaso.

Por¨¦n, o lume que lle ard¨ªa dentro non esti?aba, deixa quedar ¨¢ muller e parte para Am¨¦rica con un dos seus fillos, al¨ª ¨¦ moi popular nas colonias de emigrantes. Establ¨¦cese en La Habana, onde escribe na prensa local e desde al¨ª animou ¨¢ creaci¨®n da Real Academia Galega. Non hab¨ªa de ser Cuba tampouco un lugar onde o poeta non tivese conflicto, o h¨²mido clima habaneiro agudizoulle reuma e asma e morre en 1908: ser¨¢ no hospital do Centro Asturiano, pois Curros est¨¢ desamigado a morte coa direcci¨®n do Centro Galego.

Rosal¨ªa foino todo e, despois, dous poetas asentaron a lingua galega como lingua literaria, Pondal e Curros. Rosal¨ªa fixo dunha fala unha literatura nacional, sen volta. Pondal deulle forma de mito ¨¢s teor¨ªas hist¨®ricas de Manuel Murgu¨ªa cunha linguaxe nova e elevada, a s¨²a aportaci¨®n e a s¨²a obra conc¨¦ntranse nun poema, Os Pinos, o himno galego. Mais foi Curros quen fixo da literatura galega o instrumento dun proxecto pol¨ªtico progresista. E foi Curros o primeiro escritor que viviu a gloria en vida, sostido polas esquerdas do seu tempo. Seguramente tam¨¦n ningu¨¦n a necesitase nin a desexase tanto como o apasionado fillo daquel pai violento, que deixou unha obra e unha figura de escritor que influiu dun modo ou doutro en escritores como Cabanillas, Blanco Amor ou Celso Emilio Ferreiro.