Os traballos e os d¨ªas

Talvez para constru¨ªr a verdadeira cr¨®nica privada das naci¨®ns non abonde, como escribira Balzac, coa novela. E a¨ªnda que tam¨¦n talvez toda literatura sexa ademais testemu?o, o campo de batalla da historia, literaria e non, ficar¨ªa incompleto sen a escrita restrinxida ¨¢ etiquera literatura do eu. A este ep¨ªgrafe poden responder a un tempo a correspondencia postal e o libro de memorias, a narraci¨®n confesional e o dietario polo mi¨²do, o diario e o caderno de viaxes. Pen¨²ltimo dietario (Xerais, 2011), unha transcrici¨®n case literal da axenda de Xos¨¦ Neira Vilas, ¨¦ unha das ¨²ltima achegas ao x¨¦nero facturada no mundo editorial galego. Hai m¨¢is.

"Nel fun rexistrando o m¨¢is sobranceiro da nosa andaina dende que asentamos de por vida neste verde e entra?able recanto occidental do continente europeo", xustifica Neira Vilas (Gres, 1928) nun proemio, en primeira persoa de plural porque incl¨²e nel ¨¢ s¨²a dona Anisia Miranda, a edici¨®n dun texto en que se suceden congresos, inauguraci¨®ns, presentaci¨®ns, plenarios da Academia e actos en escolas ao longo dos 16 anos que transcorren entre o un de xaneiro de 1993 e o 22 de outubro de 2009. Por¨¦n, o diario esixe, a maiores, outros materiais. ? o caso de Alusi¨®n, unha escolma das anotaci¨®ns que o profesor e poeta Arturo Casas (A Coru?a, 1958) colocou no seu clausurado blog L¨¢ndoas.

"O blog configura unha variaci¨®n sobre o vello diario", afirma

Casas 'D¨ªas do final', de Manuel Pereira, "¨¦ un dietario escrito con anos de retraso"

Baixeras: "Distingo entre o texto ¨ªntimo e aquel de car¨¢cter m¨¢is obxectivo"

Os consultados coinciden en salientar os diarios de Ant¨®n Tovar

"Este libro comparte co x¨¦nero diar¨ªstico o prop¨®sito e as funcionalidades da exposici¨®n p¨²blica dun eu m¨¢is ou menos ornado", explica Casas nun correo electr¨®nico, "m¨¢is ou menos urxido por lograr algunha forma imprecisa de lexitimaci¨®n social". O autor afirma, ademais, que o formato da bit¨¢cora inform¨¢tica "configura unha variaci¨®n sobre o vello prototipo do diario, e actualiza outras". Por Alusi¨®n (Galaxia, 2011) desfilan contundentes an¨¢lises do discurso pol¨ªtico conservador, a deconstruci¨®n dun c¨¦lebre cantar pop espa?ol, lecturas en tempo real, cr¨ªtica complexa e contundente da pol¨ªtica de "eloxio da alienaci¨®n" de Feij¨®o ou modestas proposici¨®ns estrat¨¦xicas para unha cultura nacional aut¨®noma.

"Os blogs", engade Arturo Casas, quen considera Alusi¨®n unha derivada de L¨¢ndoas, "serven para experimentar sobre os distintos planos que converxen arestora na idea de suxeito". E menciona o paradoxo da cinta de Moebius: o real como continuidade do finxido e viceversa. Nesa contradici¨®n dial¨¦ctica operan, por caso e de maneira expl¨ªcita, t¨ªtulos como New York, New York (Galaxia, 2007), que tam¨¦n fora blog e narraci¨®n tinxida de aguda frivolidade dunha estad¨ªa na cidade estadounidense, ou o Diario dun n¨®mada, que Positivas lle publicou a Xavier Queipo en 1993.

O caso de D¨ªas do final (Galaxia, 2007), de Manuel Pereira Valc¨¢rcel, ¨¦ pero non ¨¦ unha impugnaci¨®n das lindes entre o real e a ficci¨®n que, ¨¢s veces, aparece na escrita de diarios. "Todo o que se conta e o que se narra ¨¦ literatura", sost¨¦n Pereira Valc¨¢rcel (A Estrada, 1955) nunha conversa telef¨®nica dende Madrid, "mesmo escribir unha carta ¨¦ literatura, a posta en escena cambia respecto de falar na realidade". D¨ªas do final d¨¢ conta do tempo ¨²ltimo do pai do escritor, o que pasou doente dunha leucemia terminal entre marzo de 1994 e o catro de agosto dese mesmo ano, cando morre. "Escrib¨ªn o libro d¨²as veces: a primeira vez hab¨ªa demasiada implicaci¨®n sentimental e ref¨ªxeno", lembra.

A diferenza de Futuro imperfecto (Galaxia, 2010), a redacci¨®n cat¨¢rtica de Xulia Alonso sobre a sida e o amor como ant¨ªdoto potencial, todo vivido en propia pel e sen concesi¨®ns literarias, D¨ªas do final ten traza externa de dietario. "Si, ¨¦ un diario escrito con varios anos de retraso e de xeito li?al", esmi¨²za Manuel Pereira, "e malia a que a intensidade ¨¦ inevit¨¢bel -estou falando da morte do meu pai-, trataba de evitar un exceso sentimental". Contra o melodramatismo, a intenci¨®n deste rexistro do "abatemento" consistiu en "po?er a morte no seu sitio". Para Pereira, el mesmo poeta residente na Meseta e achegado ¨¢ chamada po¨¦tica da experiencia en Inventario de fragmentos, Todo morte ou Rosa ¨ªntima, finalmente o gume sobre o que cami?a o escritor de diario ¨¦ "at¨¦ que punto est¨¢ motivado polos acontecementos ou se en realidade pode exceder a an¨¦cdota que contas".

Antes de emitir xu¨ªzo, Xavier Rodr¨ªguez Baixeras (Tarragona, 1945) prefire cartografar sumariamente a cuesti¨®n. Tam¨¦n en Galaxia v¨¦n de publicra Brasil no centro, un h¨ªbrido entre dietario e libro de estampas producido a partir de cinco anos de residencia en Salvador de Ba¨ªa. "A¨ªnda que falemos de diarios literarios", ap¨®n, "existen moitas variantes; sobre todo distingo entre aqueles de car¨¢cter m¨¢is ¨ªntimo e os que tenden a un car¨¢cter obxectivo". Baixeras traduciu en 2006 unha das m¨¢is acabadas mostras do x¨¦nero, O oficio de vivir, do suicida Cesare Pavese. E a ese volume, que remata cunha atronante entrada -"Palabras non. Un xesto. Non escribirei m¨¢is"-, rem¨ªtese unha vez e outra. "? un diario que se pode cualficar como ¨ªntimo e, ao tempo, obxectiviza fen¨®menos de alcance universal", opina.

Nesas coordenadas en que se moven, entre outros, os dous tomos recompilados por Anxos Sumai -Anxos da garda (A Nosa Terra, 2003) e Melod¨ªa de d¨ªas usados (Galaxia, 2005)- a partir dun diario on line pendurado en Culturagalega.org, Rodr¨ªguez Baixeras vai situando outros referentes. "O diario de Witold Gombrowicz era ¨ªntimo", apunta, "pero o autor v¨ªao publicado no xornal cada semana; resulta dif¨ªcil non imaxinar que, ao escribir, xa pensaba en que ¨ªa haber un lector". As fronteiras entre o p¨²blico e o privado sempre resultan perme¨¢beis e toda escrita, mesmo aquela destinada ao caix¨®n, ¨¦ un acto de comunicaci¨®n. Brasil no centro participa tam¨¦n das dificultades de precisi¨®n e delimitaci¨®n do x¨¦nero. O propio autor adm¨ªteo, e refuga, implicitamente, cr¨ªticas ¨¢ s¨²a obra: "Iniciei o libro como un diario e logo introduc¨ªn textos que se afastan do flu¨ªr do d¨ªa a d¨ªa; hai a quen lle pode parecer disperso, pero as¨ª ¨¦ o car¨¢cter do traballo, peculiar". Nas ¨²ltimas p¨¢xinas volve o relato xornada por xornada na vida brasileira entre 2007 e 2008.

Lonxe desa modalidade de artefacto, pero inscrito no intimismo radical e na honestidade existencialista -daquela, pol¨ªtica- que tam¨¦n respira nos seus poemas, este ano viu luz diferida a Conversa Ultramarina de Lois Pereiro. Diario dunha enfermidade e dun tempo colectivo escuro, reverso en prosa da cara refulxente da moeda que ¨¦ Poemas ¨²ltimos de amor e enfermidade, tr¨¢tase das d¨²as longas ep¨ªstolas dietario que Pereiro remitiu a Piedad Cabo, a s¨²a exparella, mentres esta estudaba en San Francisco. P¨®stuma, dura, in¨¦dita at¨¦ o d¨ªa que a Academia decidiu dedicarlle ao poeta de Monforte o pasado 17 de maio, a Conversa... non adquirira, por¨¦n, o estatuto m¨ªtico de diarios que existen pero non saen da gabeta. Caso emblem¨¢tico, o de Garc¨ªa Sabell. Ou os papeis de Ram¨®n Pi?eiro.

"? o vello caso da autonom¨ªa da escrita", responde Arturo Casas, te¨®rico da literatura, preguntado pola escaseza de prosa diar¨ªstica en galego, "o diario, baixo certas condici¨®ns sociopol¨ªticas e culturais, ¨¦ f¨¢cil que se vexa como concesi¨®n pequenoburguesa ou como flatus sentimental carente de proxecci¨®n p¨²blica". Quitado o Diario de 1921, que Castelao escribiu tras viaxar por Europa, ou, de certo punto de vista, o propio Sempre en Galiza -testemu?o dun exilio-, s¨® comparecen por consenso entre os consultados os dous traballos de Ant¨®n Tovar, Diario sin datas (Do Castro, 1987) e Diario ¨ªntimo dun vello revoltado (Galaxia, 2001), ou as Follas de vagar (A Nosa Terra, 2009) de Eduardo Moreiras.

"Pode ser que haxa un exceso de pudor, porque escribir e publicar un diario esixe certa dose de blindaxe fronte ao exterior; amais, en Galicia somos poucos e escribimos a contracorrente, a actitude ¨¦ m¨¢is ben desculpar as faltas e non nos mancar", puntualiza Manuel Pereira. A investigadora Cristina Mart¨ªnez (A Ca?iza, 1983), que pescuda nas cartas do galeguismo hist¨®rico, resume a tendencia: "Parece que se prefire reconstru¨ªr a posteriori a traxectoria e non tanto evidenciar os pasos do cami?o".