? procura dunha lingua de 'calidade'

As ¨²nicas linguas que non mudan son as mortas. A variaci¨®n ¨¦ caracter¨ªstica esencial de calquera idioma. A uniformidade do rexistro est¨¢ndar ¨¦ resultado dun proceso complexo que non remata cunha variedade dialectal, que non ¨¦ unha eiva, sen¨®n unha riqueza. E o galego non ¨¦ excepci¨®n. Se algo o ameaza son as interferencias do castel¨¢n. O profesor da Universidade da Coru?a Xos¨¦ Manuel S¨¢nchez Rei reforza con argumentos coma estes a r¨¦plica a preconceptos sobre o galego no ensaio Lingua galega e variaci¨®n dialectal, que acaba de publicar Laiovento.

O libro reaviva alg¨²ns dos principais debates arredor das diferenzas internas que amosa o idioma. Unha, a que responde ao factor xeogr¨¢fico, foi ¨¢s veces condenada como atraso e utilizada para negarlle ao galego o status de lingua, e noutras ocasi¨®ns idealizada como fala natural oposta ao est¨¢ndar. Sexa como for, a variaci¨®n dialectal do galego non ¨¦ tan elevado como de xeito intuitivo se considera. "No ¨¢mbito fonol¨®xico e fon¨¦tico, por exemplo, as similitudes no sur de Francia son do 50%, e en Galicia, do 90", explica a profesora e directora do Instituto da Lingua Galega, Rosario ?lvarez.

A posici¨®n dominante do castel¨¢n ¨¦ fonte de deturpaci¨®n

Todas as linguas var¨ªan. Tam¨¦n no tempo, segundo o contexto ou como reflexo da estratificaci¨®n social, da diversidade ¨¦tnico-cultural ou das diferenzas de x¨¦nero ou idade, sinala S¨¢nchez Rei no libro. Non hai dous falantes iguais. Nin a variaci¨®n se atopa en perigo de extinci¨®n. "Hai trazos dialectais que avanzan e outros retroceden, ¨¦ normal. O est¨¢ndar ¨¦ convenci¨®n, unha variante que se adopta como forma culta, pero nin pretende nin pode acabar coa variaci¨®n dialectal, simplemente faina cambiar", indica ?lvarez.

"Nos setenta o propio idioma ¨ªa eliminando variaci¨®n: en zonas onde concorr¨ªan formas como a rosaliana cant¨¢s e a maioritaria cantades, aquela de xeito espont¨¢neo ¨ªa desaparecendo", engade o catedr¨¢tico da Universidade de Santiago Francisco Fern¨¢ndez Rei, un dos responsables do traballo de campo do Atlas Ling¨¹¨ªstico Galego.

As orixes da variaci¨®n son diversas. Do mesmo xeito, a preocupaci¨®n dos poderes p¨²blicos por crear un est¨¢ndar que unificase a lingua e favorecese o Estado-naci¨®n, ¨¢chase nos alicerces da uniformizaci¨®n. "As linguas que son s¨® orais na comunidade local, en sociedades tradicionais, te?en moita variaci¨®n dialectal. A pregunta que temos que facernos ¨¦ a contraria: como se unifican as linguas?. Na medida en que se modifican as condici¨®ns anteriores, a unificaci¨®n avanza", comenta o tam¨¦n profesor Henrique Monteagudo.

A cuesti¨®n ¨¦ que, no galego, a posici¨®n dominante do castel¨¢n ¨¦ fonte de deturpaci¨®n. Ambas conf¨²ndense, de xeito que o que son en realidade castelanismos acaban sendo aceptados, a nivel popular, como trazos dialectais, convert¨¦ndose nun obst¨¢culo para a calidade da lingua. "A presi¨®n do espa?ol provocou que levemos anos a confundir variaci¨®n dialectal con trazos alleos ¨¢ nosa lingua, de maneira que ¨¢s veces xustif¨ªcase calquera fen¨®meno por escoit¨¢rmolo habitualmente na fala, sen peneirar o propio do for¨¢neo", salienta a profesora Goretti Sanmart¨ªn.

O desacordo que se mant¨¦n entre fil¨®logos sobre a orixe da gheada exemplifica deste fen¨®meno. Para uns ¨¦ unha evoluci¨®n do galego medieval. Para outros, interferencia do castel¨¢n. S¨¢nchez Rei dec¨¢ntase pola segunda hip¨®tese e Monteagudo pola primeira. A extensi¨®n xeogr¨¢fica da gheada e do seseo, aclara Fern¨¢ndez Rei, "¨¦ a mesma desde hai trinta anos. Na xente nova si que se aprecia un intento de agachalo, porque a¨ªnda que forman parte da normativa, na pr¨¢ctica os prexu¨ªzos contra a gheada, fen¨®meno xerado polo galego, seguen vixentes".

Fern¨¢ndez Rei d¨¢ pistas, por¨¦n, para non esaxerar o impacto do castel¨¢n. "Nas propostas da normativa vixente houbo que escoller. No plural occidental -ns que ¨¦ o que usaron cl¨¢sicos como Rosal¨ªa, Pondal ou Manuel Antonio; e tam¨¦n no pronome basicamente occidental ti, que non s¨® usaron escritores que o ti?an no seu galego, sen¨®n t¨¢m¨¦n Otero Pedrayo ou Cunqueiro, que preferiron a forma diferencialista do castel¨¢n no canto da propia, que era tu". S¨¢nchez Rei advirte da ameaza que supo?en para o galego a substituci¨®n polo espa?ol e o proceso de hibridaci¨®n. "O principal problema est¨¢ na sintaxe", sost¨¦n.

"? grave a deficiente colocaci¨®n do pronome persoal ¨¢tono, mesmo por eliminar as distintas opci¨®ns existentes e conflu¨ªr co espa?ol, a introduci¨®n de tempos compostos, de maneira directa ou disimulada [a partir, por exemplo, da traduci¨®n de 'haber' a 'ter'] e, en xeral, na ruptura da sintaxe do galego que mesmo galegofalantes poden non reco?ecer ou traducen sistematicamente ao modelo espa?ol", subli?a Goretti Sanmart¨ªn. O problema est¨¢ intrinsecamente relacionado coa percepci¨®n social do est¨¢ndar. "Dun xeito inconsciente, moita xente asume que o galego ¨¦ a lingua B e a o castel¨¢n a lingua A", cre o profesor Freixeiro Mato.