Identidades disidentes

Cantos t¨ªtulos da literatura galega pode citar nos que a homosexualidade apareza, dalg¨²n ou outro xeito, reflectida? Non ¨¦ este un tema do que se ocupasen moito nin a investigaci¨®n acad¨¦mica nin a cr¨ªtica. Por iso pode cualificarse de hist¨®rica a oportunidade para a reflexi¨®n que supuxo a celebraci¨®n en Ourense das xornadas A marxinalidade na cultura: a homosexualidade, organizadas pola Fundaci¨®n Vicente Risco.

"Son tan significativas as ausencias como as presenzas", asegura o escritor Ant¨®n Lopo, que participou no encontro ourens¨¢n. A¨ªnda que, engade, "se ollamos ¨¢s literaturas m¨¢is pr¨®ximas, a situaci¨®n ¨¦ semellante". A cuesti¨®n ¨¦, ao seu ver, que "se tentou encadrar na marxinalidade algo que ¨¦ central: A esmorga foi definida como a mellor novela da literatura galega." A novela de Eduardo Blanco Amor ¨¦ unha das poucas obras neste sentido que, parecen, de feito, ter o un lugar no canon. Asentada a interpretaci¨®n sobre a tensi¨®n sexual entre o Bocas e o Milhomes, a profesora da Universidade da Coru?a Carme Fern¨¢ndez foi m¨¢is al¨¢ cunha hip¨®tese que expuxo nas Universidades de Oxford e Massachusetts: Cibr¨¢n poder¨ªa estar tam¨¦n agochando a s¨²a homosexualidade. Pero a creaci¨®n de Blanco Amor abriu m¨¢is debates. O Pen Clube de Galicia e Galaxia editaron Ars Amandi, un volume que analiza como a poes¨ªa do autor ourens¨¢n reivindica a s¨²a condici¨®n homosexual.

"Aqu¨ª a escrita gai e lesbiana a¨ªnda est¨¢ 'armarizada", afirma Beatriz Briones

Isaac Lourido cre que a situaci¨®n cambiou desde a xeraci¨®n dos oitenta

O fil¨®logo Carlos Call¨®n, coordinador das xornadas, contribu¨ªu co seu ensaio Amigos e sodomitas: a configuraci¨®n da homosexualidade na Idade Media a visibilizar m¨¢is a pegada das sexualidades non heteronormativas nas nosas letras. Mais non ¨¦ necesario ir ao medievo. Francisco Rodr¨ªguez apuntou os s¨ªmbolos andr¨®xinos de Rosal¨ªa de Castro como mostras da s¨²a sensibilidade homoer¨®tica. Calquera intento de percorrer a historia da relaci¨®n entre homosexualidade e literatura galega contempor¨¢nea atopa, por¨¦n, con serias dificultades.

Primeiro, de definici¨®n. O poeta e cr¨ªtico Gonzalo Hermo -que cre que houbo un "silenciamento" da homosexualidade na literatura-, prop¨®n unha estratexia queer para abordar a cuesti¨®n. Nin o criterio autorial -que a obra sexa escrita por una persoa gai, lesbiana, bisexual, transexual...-; nin o repertorial -que fale de lesbianas, gais...- nin a recepci¨®n -que reflicta unha cosmovisi¨®n l¨¦sbica, gai...- lle parecen criterios operativos para distinguir unha hipot¨¦tica literatura homosexual ou literatura LGBT (siglas de lesbianas, gais, bisesuais e transexuais). As¨ª, prefire falar de "escrita queer", ¨¦ dicir, aquela que pretende desestabilizar o discurso heteropatriarcal.

Baixo esta premisa, salienta traballos de Ana Roman¨ª, Yolanda Casta?o, Samuel Solleiro, Xiana Arias, Andrea Nunes, Fran Cortegoso ou Ant¨®n Lopo. Tam¨¦n a profesora e escritora Teresa Moure defendeu en Ourense unha perspectiva queer. Situou, nesta senda do cuestionamento da sexualidade can¨®nica a Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n, Xavier Queipo, Mario Regueira, Mar¨ªa Reim¨®ndez ou Xos¨¦ V¨¢zquez Pintor, entre outros. Con ese mesmo enfoque Carlos Call¨®n realizou na Revista das Letras unha escolma na que inclu¨ªa textos de Manuel Antonio, ?lvaro de las Casas, Lorenzo Varela, Ferm¨ªn Bouza Brey ou Antom Fortes, entre outros. Ocorre que ¨¢s veces os autores e autoras non se reco?ecen nos discursos xerados pola cr¨ªtica. Existe, ademais, medo ao encadramento: a ser sinalado como creador ou creadora para minor¨ªas ou como gai, lesbiana, e en, consecuencia converterse en obxecto de cotilleos.

"? que os debates contempor¨¢neos arredor do x¨¦nero e as identidades sexuais aqu¨ª levan bastante retraso", sost¨¦n a profesora Beatriz Briones. Neste contexto, "a literatura galega lesbiana ou gai tende a estar a¨ªnda armarizada", polo que o traballo de visibilizaci¨®n que noutros pa¨ªses se desenvolveu nos oitenta est¨¢ por facer. A tam¨¦n profesora e cr¨ªtica Helena Gonz¨¢lez engade que "a galega ¨¦ unha cultura moi pudorosa". O cr¨ªtico Isaac Lourido sinala, pola contra, o avance que supuxo neste sentido a xeraci¨®n po¨¦tica dos noventa, e xa alg¨²ns dos nomes dos oitenta.

A profesora e cr¨ªtica Dolores Vilavedra recorda Precipicios de Beatriz Dacosta ou a moi recente Po?ente, de Pere Tobaruela. E lanza d¨²as hip¨®teses: "Pode haber inhibici¨®n por medo a problemas. Pero se cadra o que pasa ¨¦ que se acepta como algo natural, rec¨®llese a madurez da sociedade niso, e por iso non se di nada na cr¨ªtica". Outro debate ¨¦ a evoluci¨®n do discurso literario sobre as identidades sexuais. Que ten que ver Peito de vimbio de Alfonso ?lvarez C¨¢ccamo con F¨¢bula de Xavier Alcal¨¢?

O fil¨®logo Paulo Filgueiras analizou esas mudanzas a trav¨¦s da comparaci¨®n d' A semellanza de Queiz¨¢n, Enriqueta na galer¨ªa de Lois Di¨¦guez e Ganga de Ant¨®n Lopo. No primeiro aprecia "patoloxizaci¨®n" do personaxe principal. No segundo ve unha denuncia da represi¨®n social da homosexualidade. E na terceira o exemplo dunha novela que "non busca a integraci¨®n, nin a tolerancia social, s¨® desaf¨ªa o discurso heteropatriarcal dominante".

Soraya Dom¨ªnguez presentou unha comunicaci¨®n no IX Congreso Internacional da AIEG na que concl¨²e, a partir do estudo de Ten o seu punto a fresca rosa de Queiz¨¢n, Lobosandaus de Xos¨¦ Luis M¨¦ndez Ferr¨ªn, Precipicios de Beatriz Dacosta e Unha puta percorre Europa de Alberto Lema que a representaci¨®n do lesbianismo trata de facer ver tanto a s¨²a invisibilidade social, como a lesbofobia ou a autolesbofobia. A propia Queiz¨¢n, que tam¨¦n introduce unha parella de lesbianas na s¨²a ¨²ltima novela, Meu pai vaite matar, cre que "a¨ªnda hai moitos prexu¨ªzos" e por iso "temor a definirse".

Subli?a tam¨¦n Queiz¨¢n como o canon si acepta a escritores ou escritoras que non reflicten a s¨²a homosexualidade nas s¨²as obras. A pregunta ¨¦, te?en que facelo? Non ¨¦ responsabilidade do conxunto social tentar normalizar a situaci¨®n? Non ten dereito cada un a facer co seu armario o que quere? Ela mesma, no seu ¨²ltimo libro, non representa unha homosexualidade problematizada. "Porque estamos noutro tempo, que non ¨¦ o d' A semellanza, na que criticaba a ecuaci¨®n que iguala sexo biol¨®xico con x¨¦nero social", aclarou.