O enigm¨¢tico se?or X da cultura galega

Petr¨®glifos, refr¨¢ns, c¨¢ntigas, m¨¢moas, torques, preg¨®ns, moedas, escudos, xergas, contratos, top¨®nimos. Casto Sampedro Folgar estudou moito e non publicou case nada. A ollo, unhas 3.000 p¨¢xinas, ren para un erudito obsesivo, acomodado e lonxevo, e case sempre an¨®nimas, atribu¨ªdas con iniciais ou asinadas cun xe mai¨²sculo seguido dun punto. S¨® lle puxo o seu verdadeiro nome a tres artigos impresos contra o final da s¨²a vida, e nin sequera existe a certeza de que fose co seu consentimento. A documentaci¨®n que deixou no Museo Provincial de Pontevedra, do que foi fundador e primeiro director, ¨¦ descomunal. Unhas cen caixas ateigadas de papeis. Sobre el apenas hai pistas.

S¨¢bese que viviu case 89 anos, at¨¦ 1937, e que nacera en Redondela, no que hoxe ¨¦ a r¨²a Reveriano Soutullo. De familia fidalga e sen apreturas, debeu ser un mozo rabudo. Catou tres seminarios antes de deixalo para licenciarse en Dereito en Santiago, talvez por imperativo da especie: era fillo, neto e bisneto de avogados. Traballou para o Banco de Espa?a, os tranv¨ªas do L¨¦rez a Mar¨ªn e a poderosa The West Galicia Railway Company Limited, a firma ferroviaria brit¨¢nica. No casorio medrou a¨ªnda m¨¢is dentro da oligarqu¨ªa pontevedresa: a s¨²a dona, Josefa, era da influente familia Mon. At¨¦ a proclamaci¨®n da II Rep¨²blica foilles fiel aos conservadores, con e sen acta de deputado.

Cons¨¦rvanse apenas tres fotograf¨ªas s¨²as, todas co chapeu sobre os ollos: nunha posa inc¨®modo, as outras son roubadas. T¨ª?alle fobia ao retrato. ¡°Mi amigo¡±, escr¨ªbelle en 1914 a un xornalista teimudo. ¡°Recib¨ª sus volantes: anoche me encontr¨¦ el ¨²ltimo en un descanso de la escalera. Y en contestaci¨®n a todos dir¨¦ que siempre fui y seguir¨¦ siendo refractario (como los ladrillos a todo incendio) a toda clase de exhibici¨®n: y que si hubiese de contribuir con algo a los trabajos que puedan dar tal resultado, lo har¨ªa para que nadie me saque a la verg¨¹enza p¨²blica. ?Y notas y retratos? ?Fig¨²rese V.!¡±.

O nome de Sampedro as¨®ciase decontado coa m¨²sica, malia a que a materia s¨® est¨¢ no foco do 10% da s¨²a produci¨®n como estudioso. A culpa t¨¦?ena, por esta orde, Xos¨¦ Filgueira Valverde, a Fundaci¨®n Barri¨¦ de la Maza e todos os m¨²sicos e grupos que nas ¨²ltimas tres d¨¦cadas foron apa?ar melod¨ªas ao seu Cancioneiro Musical Galego. O primeiro, por publicalo en 1942, nada m¨¢is aterrar na direcci¨®n do Museo de Pontevedra. A segunda, por devolvelo ¨¢ circulaci¨®n, reeditado, en 1982 e 2007. E o resto, por po?er a proba o o¨ªdo do maior recompilador de m¨²sica de tradici¨®n oral de Galicia.

A Xavier Groba ocorr¨¦uselle hai xa 20 anos achegarse ao Museo de Pontevedra para botarlle un ollo aos ¡°materiais soltos¡± que Filgueira confesara deixar f¨®ra. Descubriu un tesouro: aquela primeira edici¨®n inclu¨ªa 509 obras, pero Sampedro chegara a catalogar m¨¢is de 1.000 partituras. S¨® no que se refire aos cantos de tradici¨®n oral, obxecto da s¨²a tese de doutoramento, o music¨®logo vigu¨¦s atopou un 153% m¨¢is do que se co?ec¨ªa. Son 720 pezas procedentes de 126 concellos, 266 delas recollidas e transcritas polo propio Sampedro, sen intermediarios. Ning¨²n outro cancioneiro chega tan lonxe. Non hai colaborador entre as ducias que tratou nin precedente hist¨®rico que se lle poida comparar. Se algu¨¦n chega a mallar antes neste caladoiro, a historia do folk contempor¨¢neo ser¨ªa outra ben distinta.

¡°Sorpr¨¦ndeme que ningu¨¦n fixese este traballo en 60 anos¡±, confesa o investigador, que v¨¦n de difundir a trav¨¦s da Universidade de Santiago as 1.300 p¨¢xinas da s¨²a tese, dirixida polo profesor Carlos Villanueva. Levoulle case unha d¨¦cada po?er orde nos papeis de don Casto, ¡°ben conservados e mellor custodiados pero dispersos e manuscritos¡±, o que dificulta o seu estudo. Anotou uns 3.500 papeis e mecanografou arredor de 300 cartas. ¡°Gustar¨ªame que estas melod¨ªas tivesen a mesma repercusi¨®n que as publicadas en 1942, pero m¨¢is importante ¨¦ publicar os traballos de Sampedro, que seguen in¨¦ditos¡±.

Groba desculpa a Filgueira, a quen atrib¨²e un traballo ¡°magn¨ªfico e de gran repercusi¨®n internacional¡± na publicaci¨®n do cancioneiro. ¡°O filtro pol¨ªtico ¨¦ anecd¨®tico, ningu¨¦n se ter¨ªa atrevido nos anos corenta a publicar cantos de Entroido¡±, explica. ¡°Como non era m¨²sico e sab¨ªa que Sampedro era pouco amigo de pechar o seu traballo, porque sempre pod¨ªa afinar m¨¢is, atopar outro informante, dar con outra melod¨ªa, limitouse a difundir a versi¨®n m¨¢is acabada. O que fixo foi reconstru¨ªr a Colecci¨®n de Cantos y Bailes de la Provincia de Pontevedra que lle premiara a Academia de Bellas Artes de San Fernando en 1911¡±.

A descuberta de Groba atravesa todos os x¨¦neros. Hab¨ªa m¨¢is alal¨¢s, m¨¢is mui?eiras e m¨¢is cantares de cego dos que se difundiran daquela, e ¨¢ marxe das inc¨®modas canci¨®ns do Entroido, a edici¨®n de Filgueira Valverde deixaba f¨®ra tam¨¦n todos os cantos de tuna, as jotas cantadas, os agarrados, os xogos infant¨ªs, as cantigas dos labores do mar, os preg¨®ns e os anuncios para vender prensa, paraugas ou pasteis. Tampouco daba conta da m¨²sica de tradici¨®n escrita que coleccionaba don Casto nin da que recollera logo de 1911 directamente doutros gaiteiros, como unha mui?eira que ningu¨¦n m¨¢is at¨¦ agora relacionara con Avelino Cachafeiro (1898-1972), l¨ªder dos Gaiteiros de Soutelo de Montes, o cuarteto m¨¢is emblem¨¢tico do s¨¦culo XX, precisa o investigador, ¡°con permiso dos Morenos de Lavadores¡±.

O fundador da Real Academia Galega, que nunca pisou, e da Sociedad Arqueol¨®gica de Pontevedra, precedente inmediato do museo provincial, tam¨¦n lle dedicou horas ¨¢ m¨²sica comparativa. Groba documenta referencias de varias rexi¨®ns do estado espa?ol, as¨ª como de Portugal, Exipto, Marrocos e Gran Breta?a. Ao que parece, tam¨¦n neste asunto era esixente Sampedro. En abril de 1892, aproveitando a estad¨ªa da Royal Navy en augas galegas, o redondel¨¢n leou un telegrafista para que lle pedise ¨¢ tripulaci¨®n ¡°vella m¨²sica¡± irlandesa e escocesa. Os mari?os cumpriron e enviaron varios cantares a porto. Tras revisar as follas, don Casto devolv¨¦ullelas. Faltaba o aire. O tempo. As¨ª non se pod¨ªan tocar.

Os sistemas de rexistro sonoro chegaron tarde de m¨¢is para don Casto. O redondel¨¢n traballaba coa memoria e o o¨ªdo. M¨¢is que as s¨²as noci¨®ns informais de piano, ¨®rgano e solfexo ¡ªnunca estudou oficialmente m¨²sica¡ª, o seu valor era a constancia. Vese que acertou, porque as s¨²as c¨¢ntigas, do grupo Milladoiro en diante, fixeron fortuna. ¡°Se unha melod¨ªa funciona, ¨¦ que est¨¢ ben recollida¡±, di Groba.

¡°Sampedro dec¨¢tase de que o solfexo acad¨¦mico non serve para determinados x¨¦neros, como os alal¨¢s, tan lentos e ligados ¨¢ pronuncia, e o que fai ¨¦ adaptar a escritura¡±, explica o investigador. ¡°Elimina, por exemplo, as barras de comp¨¢s, como no canto gregoriano, e introduce modificaci¨®ns para paliar a ausencia de cuartos de tono na escala occidental¡±.

O music¨®logo foi pioneiro tam¨¦n neste eido. At¨¦ hai ben pouco fora o ¨²nico que transcrib¨ªa tam¨¦n os movementos dos danzantes e a percusi¨®n na m¨²sica intrumental, e ¡°era capaz de describir a ornamentaci¨®n da gaita, algo moi dif¨ªcil de percibir para quen non ¨¦ gaiteiro e que a¨ªnda hoxe nos custa transcribir a trav¨¦s de v¨ªdeos¡±.