A maleta das ideas

No p¨®rtico d¡¯A noite da aurora (2003), a s¨²a novela sobre o desarraigo, o sarriao Camilo Gonsar encomend¨¢base a dous ilustres viaxeiros da literatura galega: primeiro citaba uns versos do poeta e mari?o Manuel Antonio e despois o sempre inc¨®modo Vicente Risco, perseguidor do seu propio apetito polo ex¨®tico. Non era banal. Ao cabo, emigrar tam¨¦n ¨¦ viaxar, a¨ªnda que non se pareza en nada ao Grand Tourpolo que devec¨ªa a aristocracia europea do XVIII. A emigraci¨®n, de feito, ser¨ªa unha das d¨²as formas do que Pilar Garc¨ªa Negro chama a viaxe forzosa ¡ªa outra ¨¦ o exilio¡ª en oposici¨®n ¨¢ voluntaria, cara a dentro ou cara ¨¢ f¨®ra, e ¨¢ impos¨ªbel, a do exilio interior.

?A reflexi¨®n de Garc¨ªa Negro est¨¢ en Viaxes e construci¨®n do pensamento, o libro onde se recollen as intervenci¨®ns dun curso de ver¨¢n organizado pola Universidade da Coru?a e a Fundaci¨®n Vicente Risco en setembro de 2010 na cidade de Ourense. Un volume que pretende ser, en palabras da s¨²a coordinadora, a profesora Carme Fern¨¢ndez P¨¦rez-Sanjuli¨¢n, unha primeira aproximaci¨®n ¨¢ importancia que as viaxes, tanto as interiores como as outras, tiveron na formaci¨®n das elites intelectuais de preguerra e na construci¨®n do seu discurso identitario, ¡°por veces a¨ªnda vixente¡±.

M¨¢is al¨¢ da incisi¨®n que practicou a Guerra Civil, aos impulsores do libro interes¨¢balles centrar a pescuda no primeiro terzo do s¨¦culo XX por tratarse dunha etapa, primeiro a trav¨¦s das Irmandades da Fala e logo coa articulaci¨®n do galeguismo pol¨ªtico, na que se desenvolveu un ¡°proxecto normalizador¡± en diversos campos, da narrativa ao ensaio ou o xornalismo. E por enriba de todo, pola cantidade de textos, non s¨® ensa¨ªsticos, nos que aquelas elites asumiron a misi¨®n de constru¨ªr unha idea de naci¨®n e facela chegar, sublimada a trav¨¦s de x¨¦neros m¨¢is populares, a capas m¨¢is amplas da sociedade. A viaxe demostrouse unha figura ¨²til para esa caste de pedagox¨ªa.

Na bisagra entre os s¨¦culos XIX e XX, cando se dan simultaneamente a culminaci¨®n e o declive da literatura de viaxes, ¡°a Xeraci¨®n N¨®s importou intencionadamente o x¨¦nero e creou textos que se moven nos lindeiros imprecisos que afastan o ensaio e a ficci¨®n¡±, explica a investigadora Mar¨ªa L¨®pez S¨¢ndez. ¡°Pelerinaxes I (1929), de Otero Pedrayo; As cruces de pedra na Breta?a (1930), de Castelao; e Mitteleuropa. Impresi¨®s d¡¯unha viaxe (1934), de Risco, ser¨ªa claros exemplos¡±.

¡°O interese por este x¨¦nero expl¨ªcase pola s¨²a idoneidade para cumprir determinadas funci¨®ns nun contexto de emerxencia literaria¡±, segue a autora de Paisaxe e naci¨®n (2008), ¡°como a de contribu¨ªr ¨¢ delimitaci¨®n do territorio, a de presentar a paisaxe como primeiro trazo esencial da identidade galega ou a de establecer unha ¡®listaxe identitaria¡¯ dos elementos, tanto da cultura material como inmaterial, representativos da naci¨®n¡±. E iso acontece contra o estigma colonial, engade Carlos Velasco Souto. Contra a viaxe como apropiaci¨®n ¡ª¡°Facer do mundo Inglaterra¡±, promet¨ªan os emisarios do Imperio Brit¨¢nico¡ª, artic¨²lase unha idea do traxecto como aprendizaxe.

Anxo Angueira abre algo m¨¢is a man e sinala indicios desa visi¨®n pol¨ªtica da viaxe, en tanto que permite cartografar o pa¨ªs negado e a s¨²a lingua, dende o Coloquio (1746) de Frei Mart¨ªn Sarmiento at¨¦ os vag¨®ns da Deutsche Bahn nos que Lois Pereiro atravesa o barrio berlin¨¦s de Kreuzberg en Poes¨ªa ¨²ltima de amor e enfermidade (1995). E tam¨¦n nos antiheroes d¡¯A esmorga (1959) de Blanco Amor, no Courel d¡¯Os Eidos (1955) de Novoneyra, nos Arraianos (1991) de M¨¦ndez Ferr¨ªn, na Coru?a de Manuel Rivas n¡¯Os libros arden mal (2006) ou en Fisteus (2001), de Lupe G¨®mez.

Con todo, e malia a achegarse tam¨¦n a Rafael Dieste, Augusto Ass¨ªa ou Lois Tob¨ªo, algo m¨¢is mozos, a ollada de Viaxes e construci¨®n do pensamento c¨¦ntrase na Xeraci¨®n N¨®s. Nas s¨²as viaxes literarias, como a inici¨¢tica de Adri¨¢n Solovio ¡ªOtero Pedrayo¡ª en Arredor de si (1930) ou a metaliteraria de Vicente Risco en D¨¦dalus en Compostela (1929), mais tam¨¦n nas performativas, como a que ambos fixeron con Xos¨¦ Ram¨®n Fern¨¢ndez-Oxea, Ben-Cho-Shey, de Ourense a Santo Andr¨¦ de Teixido en 1927 e que logo recolleu o primeiro en Pelerinaxes I. A¨ª ¨¦ onde con m¨¢is claridade atopa o profesor Francisco Salinas unha dimensi¨®n indentitaria, de descuberta, e outra case relixiosa ¡°que ten que ver co proceso da nation building galega¡±.

Tampouco esquecen os autores as viaxes puramente biogr¨¢ficas dos protagonistas, como a que levou a Castelao por Europa adiante durante nove meses grazas a unha bolsa da Junta de Ampliaci¨®n de Estudos (JAE), e da que dar¨ªa conta nos seus diarios. Ou a que levou a Risco, que xa estivera en Par¨ªs, Praga e Viena, ao Berl¨ªn dos anos trinta en circunstancias similares. De a¨ª sair¨ªa a serie Mitteleuropa, publicada primeiro na revista N¨®s e logo en forma de libro.

O desenlace da viaxe de toda esa xeraci¨®n ¨¦ sabido. Est¨¢ escrito nas esencias de certo discurso nacionalitario e as¨ª o testemu?aba o Risco de N¨®s, os inadaptados, publicado no n¨²mero 115 da revista N¨®s, en 1933: ¡°Despois de tantas voltas e revoltas, despois de tantas viravoltas e trasvoltas polas lonxan¨ªas do espazo e do tempo, en procura de algo in¨¦dito que nos salvara do habitual e vulgar, vi?emos dar na solprendente descoberta de que Galicia, a nosa Terra, oculta ao noso ollar por un espeso estrato de cultura allea, falsa e ru¨ªn, vulgar e filistea, oferc¨ªanos un mundo tan esteso, tan novo, tan in¨¦dito, tan desco?ecido, coma os que andabamos a procurar por ah¨ª adiante¡±.