Cen anos de rumorosos

A fins de ano vaise cumprir oficialmente un s¨¦culo desde que o himno de Galicia foi interpretado, ou alomenos difundido, por primeira vez, pero de terse composto nestes tempos, ningu¨¦n lle asegurar¨ªa a Os Pinos demasiado futuro, nin musical nin pol¨ªtico. A melod¨ªa non ¨¦ precisamente pegadiza, nin o bastante reiterativa, nin o suficientemente simple. A letra tampouco ¨¦ que axude a facelo popular. E dos seus -alomenos- cen anos de vida, apenas leva a cuarta parte de existencia oficial e legal. Nin sequera ten moitos fans confesos, mesmo en sectores galeguistas. Pero ¨¦ un referente nunca contestado en Galicia. E mesmo versos como "os bos e xenerosos" ou "os tempos son chegados" acadaron xa a categor¨ªa de refr¨¢ns populares.

O himno foi, coa bandeira, dos poucos s¨ªmbolos de identidade de Galicia que a Xeraci¨®n N¨®s non tivo que promover, rescatar ou inventar, no plano pol¨ªtico ou cultural. Daqueles dous aspectos, formais pero obviamente importantes, encarg¨¢ranse un cuarto de s¨¦culo antes na emigraci¨®n en La Habana. Do himno, en concreto foi un ferrol¨¢n, Jos¨¦ Fontenla Leal, quen primeiro lle pedira unha letra a Curros Enr¨ªquez, daquela residente en Cuba, e a m¨²sica a Jos¨¦ Castro Chan¨¦. Como estes non deron feito, segundo o historiador Baldomero Cores Transmonte, Fontenla Leal botou man dun poema de Eduardo Pondal xa existente, Os Pinos, e encargoulle a m¨²sica (ou pediulle a partitura) a Pascual Veiga. O 20 de decembro de 1907 interpretouse por primeira vez no Gran Teatro da Habana "por la Banda Municipal, el Himno Nacional Gallego", segundo reza a placa que a¨ªnda se conserva. Foi precisamente para recadar cartos co fin de trasladar de Madrid a Mondo?edo os restos de Veiga, morto meses antes, e enterralo con dignidade.

Claro que esta ¨¦ a historia can¨®nica. Nun congreso convocado para conmemorar o centenario -este si indiscutible- da morte do compositor, o music¨®logo Fernando L¨®pez-Acu?a reiterou as probas de que xa en 1890 se celebrara na Coru?a un concurso para unha Marcha Regional Gallega sobre o texto de Pondal ou m¨¢is ben sobre o texto que Veiga e Pondal foron pulindo nun intercambio epistolar. Veiga era o presidente do certame, e como tal non pod¨ªa participar, pero si ti?a a obriga de compo?er unha peza por se quedaba deserto. "A¨ª est¨¢ a constancia de que se compuxo o himno. A de que se interpretou est¨¢ en documentos dos orfe¨®ns que Veiga dirixiu cando se trasladou a Madrid, dous anos despois". En 1896, un deles, o do Centro Gallego de Madrid, perdeu de forma pol¨¦mica un concurso en Lugo, e os argumentos que, segundo o diario El Regional, usaron na s¨²a defensa seguro que lles soan: "Mais s¨® os i?orantes, e f¨¦ridos e duros /imb¨¦ciles e escuros/ non nos entenden, non".

"O que ¨¦ indudable ¨¦ que foi o concerto da Habana e a oficializaci¨®n que lle deron no Centro Galego o que contribu¨ªu a que fose o himno de Galicia", reco?ece L¨®pez-Acu?a. "O himno cr¨¦ase como tal na Habana non por casualidade. Era unha das capitais culturais do mundo, hab¨ªa unha forte emigraci¨®n que ti?a sentido de ausencia, da perda de Galicia. Quer¨ªan ser galegos e modernos e ti?an cartos para selo. Escolleron un poema ¨¢ moda, iluminado e cheo de s¨ªmbolos", asegura o music¨®logo Xo¨¢n Manuel Carreira, editor da revista Mundo cl¨¢sico, para quen Os Pinos "¨¦ unha peza preciosa para a ¨¦poca, e o fascinante ¨¦ que, m¨¢is al¨¢ da ret¨®rica, non ¨¦ apenas violento nin fala de sangue".

Efectivamente, Os Pinos non ¨¦ un deses cantos populares que ascenden ¨¢ categor¨ªa de s¨ªmbolos oficiais, nin a consabida marcha militar que exalta o ardor guerreiro. En resumo apresurado, ¨¦ un di¨¢logo entre as forzas da natureza que concl¨²e coa necesidade da redenci¨®n nacional polo esforzo e convencemento dos propios galegos (e sen que a palabra Galicia apareza nunca), que se desenvolve sobre un ritmo musical pausado pero teimudo, coral, como unha marea que soamente rompe ¨® final de cada estrofa. "? un himno distinto, alleo ¨® patetismo ib¨¦rico da s¨²a ¨¦poca, pero ¨¦ que tam¨¦n somos un pobo que non existe, sen Estado. A min g¨²stame porque coloca a cada un no seu sitio, s¨ªntome orgulloso del", asegura o escritor Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, que hai pouco polemizou con outros autores sobre a vixencia do himno.

A oficial ¨¦ desde logo recente. O foco radiante que era La Habana deuno a co?ecer en Galicia, e foise popularizando ¨¢ par da expansi¨®n do agrarismo e do galeguismo. Prohibido na ditadura de Primo de Rivera, colleu pulo na II Rep¨²blica, pero nin sequera estaba contemplado no texto do Estatuto de Autonom¨ªa. Rexurdiu en Galicia a fins dos anos 60, coas mobilizaci¨®ns estudiant¨ªs e obreiras. Acabalo de cantar era como o sinal para que cargarse a polic¨ªa (ou a polic¨ªa agardaba a que rematase para cargar, desde outro punto de vista). Ferr¨ªn, testemu?a daqueles tempos, considera falso o aserto de que Franco se puxo de p¨¦ nunha ocasi¨®n en que o tocaron na s¨²a presenza: "? unha lenda urbana, que todos dan por certa, pero que ningu¨¦n presenciou". Cores Trasmonte sinala a campa?a electoral de 1977 como o momento en que todas as forzas pol¨ªticas admiten, polo menos formalmente, o himno, pouco antes de que o Estatuto de 1980 o estableza como un dos s¨ªmbolos de Galicia. Ata hoxe.

Este ano cel¨¦branse, pois dous centenarios relacionados co himno. O do concerto do Gran Teatro habaneiro e o da morte de Pascual Veiga. Nos actos conmemorativos, con ser poucos, ga?a por goleada o do pasamento do autor da obra. A maiores do congreso xa celebrado sobre o compositor mindoniense, estes d¨ªas ten lugar o curso Visi¨®ns de Galicia no Centenario de Pascual Veiga, coorganizado pola Universidade de Compostela e a Conseller¨ªa de Cultura. Tam¨¦n est¨¢ previsto que o Consello da Cultura e a Real Academia fagan unha publicaci¨®n conxunta sobre os s¨ªmbolos de Galicia -himno, bandeira, escudo e Pante¨®n dos Galegos Ilustres- para contribu¨ªr a fixar con rigor o proceso hist¨®rico da s¨²a constituci¨®n. O libro incorporar¨¢ un disco con distintas interpretaci¨®ns de Os Pinos ¨® longo do tempo.