"A tradici¨®n ¨¦ o m¨¢is libre que hai"

Co?ec¨ªmola por Luar, pero houbo un ano no que a canle especializada da BBC s¨® programou dous concertos en directo e un era o dela. No tren ou a dedo, Mercedes Pe¨®n (A Coru?a, 1967) tripou o pa¨ªs durante vinte anos recollendo a danza e a m¨²sica da xente. A¨ªnda lembra o trance que supo?¨ªa partir dun determinado c¨®digo "e deixarse ir". Co seu terceiro disco (Sih¨¢) na r¨²a, parece superada a sorpresa que supuxo escoitar, entrado o s¨¦culo, unha m¨²sica que mesturaba loops con sachos e lego?as tocados con pedras e tixola batente sobre lata de picante.

P. Como se sente?

R. Pareceume unha aposta moi arriscada por parte do xurado porque tam¨¦n o meu discurso e a mi?a m¨²sica son arriscadas... S¨ªntome moi agasallada e reco?ecida. E encantoume: estou farta de que na propia Galiza me digan se non creo estar m¨¢is valorada f¨®ra que dentro. Agora xa ningu¨¦n pode dicirme iso.

"Busco a linguaxe para amosar unha enerx¨ªa que me falta no mundo"

"Empecei a falar galego polos meus av¨®s e por un debate est¨²pido"

"O que imite o que escoita nas aldeas non fai m¨²sica tradicional"

P. Disque se fixo galegofalante estando de campamento en Berganti?os. Como foi?

R. Eu falaba castel¨¢n na casa e castrapo na aldea. Pero no meu instituto de Monelos houbo un d¨ªa un debate, en plan galego si, galego non. Esa, al¨¢ por 1980, foi a mi?a primeira conmoci¨®n. Ent¨®n f¨ªxenme galegofalante ao 100%. O que provocou que empezase a falar galego foi o amor polos av¨®s e por un debate est¨²pido. Nesa mesma ¨¦poca estaba de acampada na aldea de Imende, en Baldaio, e vin a unhas rapazas da mi?a idade coller unha pandeireta e tocar unha ribeirana. Iso foi un antes e un despois para o meu leitmotiv de vida.

P. Vinte anos tripando o pa¨ªs cunha gravadora dan para moito...

R. B¨®talle 2.000 casetes, das que espero rescatar a metade. Era moi nova e a¨ªnda non sab¨ªa nada de antropolox¨ªa, pero situ¨¢bame nun punto, sa¨ªa ata Carballo, por exemplo, e ¨ªa abrindo unha espiral facendo comparaci¨®ns, pregunt¨¢ndolle ¨¢ xente ata onde chegara e que influenzas ti?a. Xa despois fac¨ªa enquisas pautadas e distribu¨ªaas. Achei cousas curios¨ªsimas: traxes s¨²per raros, homes con melena e barba en 1910... Al¨ª estaba a rabela, por exemplo, un baile totalmente esquecido, por moito que despois o reinventase a Secci¨®n Feminina.

P. Que distingu¨ªa aquela m¨²sica?

R. Galiza ¨¦ o ¨²nico lugar de Europa onde temos todo vivo. Hai que distinguir entre tradici¨®n e tradicionalismo: a tradici¨®n ¨¦ libre, non est¨¢tica. Evoluciona cara un mesmo sentido con cambios insensibles, todo o mundo aporta. En Galiza est¨¢ a tradici¨®n viva, est¨¢ o folclore, cos grupos que est¨¢n representando a nosa terra base¨¢ndose, ou non, na m¨²sica e na danza tradicional. E logo est¨¢ a m¨²sica folk, onde parece que entra todo o mundo. Hai que ter moito tino. Algu¨¦n que imite o que escoita nas aldeas e suba a un escenario e diga que ¨¦ m¨²sica tradicional... Iso ¨¦ unha performance de m¨²sica tradicional.

P. Hai xeito de limitar a perda da transmisi¨®n oral?

R. O oral est¨¢ no rural, e o rural desaparece... A proposta que tracexei ¨¦ xuntar a maiores e pequenos. E son os concellos os que deben dinamizar iso. Hai outras iniciativas que tam¨¦n deber¨ªan ser apoiadas, porque falamos de miles de persoas recollendo m¨²sica nas aldeas desde os anos 80: est¨¢n censados 10.000 gaiteiros, outros tantos bailadores, 3.000 pandereiteiras... Outra experiencia marabillosa ser¨ªa facermos carpas itinerantes e incentivar ese tipo de festas. Pero a clave ¨¦ asoci¨¢rmonos para que todo iso te?a un sentido real nas cidades.

P. Ter¨ªa sentido algo coma o Centro Andaluz do Flamenco?

R. Pero ¨¦ que o flamenco non ¨¦ tradicional; a tradici¨®n al¨ª perd¨¦uselles. Iso non ¨¦ m¨²sica tradicional, sen¨®n tradicionalista. ? como chamarlle tradicional ¨¢s bandas ou aos cuartetos de gaitas. A gaita toc¨¢baa un gaiteiro s¨® cun tamboril, unha pandeireta e un bombo se o hab¨ªa, e sempre ti?a que ter relaci¨®n co baile.

P. Ent¨®n que se pode facer?

R. Aparte do ensino, o m¨¢is importante ¨¦ conseguirmos que a sociedade te?a un oco natural para estas cousas. Todo o que sexa muse¨ªstico... Est¨¢ xenial, pero non ¨¦ o m¨¢is din¨¢mico, e c¨®mpre dinamizar a tradici¨®n. Se unha cultura e un idioma te?en que morrer, que morran, pero que non sexa porque nos acabamos a n¨®s mesmos.

P. Experimentos coa m¨²sica electr¨®nica hab¨ªa, pero ata Isu¨¦ a¨ªnda ningu¨¦n integrara loops e m¨²sica tradicional.

R. Non sei se fun a primeira... Niso ter¨ªa moito que ver Nacho Mu?oz, que xa traballaba comigo daquela. O concepto de loop tam¨¦n ten moito que ver coa percusi¨®n, e eu son percusionista. O transo ao que podes chegar coa repetici¨®n... A min enc¨¢ntame a m¨²sica electr¨®nica. Non respondo a ning¨²n tipo de estereotipo. Enc¨¢ntame Janis Joplin, o primeiro disco de Bj?rk... G¨²stame o que me emociona.

P. A renovaci¨®n est¨¦tica do folk galego vai un pouco por tras da musical?

R. Normalmente a pr¨¢ctica vai por diante da teor¨ªa. Non lle fago moito caso ¨¢ cr¨ªtica musical, pero si penso que houbo unha revoluci¨®n grand¨ªsima das pandereteiras. O mundo da muller valorado como m¨²sica e como parte fundamental da transmisi¨®n oral. A revolta afecta tam¨¦n aos conceptos.

P. Os grupos de pandereteiras a¨ªnda se empezaron a dignificar hai pouco.

R. Nas aldeas sempre houbo m¨¢is pandereteiras que gaiteiros. En gaita estamos bastante peor. Todo suma, nada elimina, pero os nosos gaiteiros ve?en das escolas; algunhas tradicionalistas, pero son moi poucas, ¨¦ unha m¨¢goa... Para que sobrevivan ten que haber unha relaci¨®n co baile. Necesitamos que aqu¨ª se po?a un gaiteiro a tocar e n¨®s a bailar como trastornados... Ou coller eu o acorde¨®n, en troques da gaita.

P. Pesou demasiado o celtismo na evoluci¨®n do folk?

R. A min non, non te?o problemas con iso. Son etiquetas. O problema ¨¦ dos festivais que se encadraron a¨ª, pero xa se est¨¢n abrindo. A Ortigueira ti?an que levar a Dios Ke Te Crew... En xeral, o que hai que facer ¨¦ programar ben. Unha profesi¨®n bonita pero moi dura.

P. Non hai cami?o que andar ata normalizar a relaci¨®n do folk coas outras m¨²sicas galegas?

R. En Andaluc¨ªa iso nin se pregunta. Unha persoa do jazz mest¨²rase cunha do flamenco, pero beben da mesma fonte. Aqu¨ª necesitamos pandereteiras, compositores... Compo?er desde a nosa tradici¨®n, e vaite para o eido que queiras. Calquera que fai m¨²sica pop, xitana ou alxeriana, non necesita mesturar texturas. Mest¨²rase o que est¨¢ morto, pero isto est¨¢ vivo.