Esta non ¨¦ outra xeraci¨®n perdida

-Non hai grupo. Que ter¨ªa de bo que o houbese? A que v¨¦n este esp¨ªrito navide?o?

-Xamais pertenc¨ªn a ning¨²n grupo literario nin te?o costume de falar de literatura con escritores. E creo que aos lectores, en xeral, iso non lles interesa.

-Se cadra sofremos do efecto eclipse creado polos que nos precederan, Suso de Toro e Manuel Rivas, aos que alg¨²ns alcuman con graza 'os dous de sempre'.

Xurxo Borraz¨¢s (Carballo, 1963) e Xos¨¦ Cid Cabido (A Limia, 1959), por orde e por separado, ref¨ªrense a se hai ou non Xeraci¨®n dos 90 na narrativa galega. Xavier Queipo (Santiago, 1957) explica por que o brav¨² ou as poetas foron reco?ecibles colectivamente e eles non, naqueles anos de fraguismo e nova econom¨ªa.

"Prescindir do discurso pol¨ªtico e filol¨®xico foi o seu ¨¦xito e o seu fracaso"

"Algo en com¨²n ser¨ªa o noso escaso interese en formar grupo"

A miseria est¨¢ en n¨®s. Non conv¨¦n esperar nada, hai que facer"

"Ao non existir como grupo org¨¢nico de ideolox¨ªa e manifesto", sintetiza Queipo, "daquela cr¨ªticos, lectores e n¨®s non temos conciencia de grupo". "Se cadra o ¨²nico que nos une ¨¦ a nosa condici¨®n de v¨ªtimas colaterais. Os departamentos universitarios tampouco axudaron coas s¨²as investigaci¨®ns, os cr¨ªticos cumpriron o papel de amar a uns e infravalorar a outros... ? m¨¢is dif¨ªcil facer visible unha pl¨¦iade de illas ca unha rexi¨®n tan transparente".

Co gallo da nova entrega de Queipo (Cartas marcadas, compilaci¨®n de ensaios sobre literatura dispo?ibles en culturagalega.org) e o retorno de Cid Cabido (Unha historia que non vou contar debera sa¨ªr o mes que v¨¦n), este xornal falou con narradores, editores e cr¨ªticos sobre a xeraci¨®n -ou non xeraci¨®n- dos 90. En trazo groso, e na s¨²a maior¨ªa: escritores nados a comezos dos 60 que comezaron a publicar nos 90, afastados da poes¨ªa, da ourivar¨ªa filol¨®xica e da militancia pol¨ªtica a trav¨¦s da literatura. Nos manuais do ensino, que adoitan deter a acci¨®n en 1985 sen parar moito en Rompente, ¨¦ doado atopalos por entre as bifurcaci¨®ns da "literatura urbana e experimental". Certa cr¨ªtica profesional chamounos heterodoxos, e quizais a s¨²a vontade pol¨ªtica -a trav¨¦s do proxecto ficcional- a cingu¨ªa Camilo Gonsar en 2002: "Estamos dotados para desenvolver unha literatura desde unha perspectiva plurinacional". O autor de Cara a Times Square (1980) ingresaba na Real Academia criticando a man¨ªa de "encher ocos" na literatura galega.

A idea de xuntar estes autores, sequera editorialmente, foi amoucando. En 2006, Camilo Franco (Ourense, 1963), Santiago Jaureguizar (Bilbao, 1965) e Carlos Lema, director de publicaci¨®ns de Galaxia, a¨ªnda pensaban publicar unha antolox¨ªa. "Un posible elemento definitorio ser¨ªa o pouco interese da maior¨ªa por estar en grupo ning¨²n", resume Franco. "Ata ese momento hab¨ªa demasiado interese na literatura galega por demostrar conxunto, grupo, xeraci¨®n, unha normalidade que non sempre se correspondeu coa realidade".

Foi Lema, na s¨²a etapa en Sotelo Blanco, o primeiro editor de Borraz¨¢s, Queipo, Jaureguizar, An¨ªbal Malvar, Xerardo M¨¦ndez, Xel¨ªs de Toro, Xabier L¨®pez L¨®pez e Manuel Darriba (as demais estreas repart¨ªronse entre Edici¨®ns Positivas, a colecci¨®n Ferros de Xerais e Do Castro). O avance que trouxeron, segundo Lema, reverteu nunha maior autonom¨ªa do campo literario: "Os seus obxectivos son literarios". Non escriben para salvar o galego, proxectarse socialmente ou encher ocos. Como antes Anxo Rei Ballesteros e o Suso de Toro de Polaroid, xorden das marxes, desde o punto de vista do campo social da cultura.

"Son esas novas identidades sociais que empezan a despuntar, representantes de colectivos sociais perif¨¦ricos", conta, citando a Xo¨¢n Gonz¨¢lez-Mill¨¢n no paso do nacionalismo literario ¨¢ literatura nacional. Prescindir do discurso pol¨ªtico e filol¨®xico en prol dunha narrativa que cuestionase os valores dominantes, di, "foi o seu ¨¦xito e o seu fracaso".

Aqu¨ª os exemplos son abondosos. Algunhas son novelas de expedici¨®n, como O paso do noroeste (Queipo, 1996), na que non hai personaxes galegos, o que quizais puido favorecer -apunta Lema-, "certas lecturas precavidas en determinadas instancias cr¨ªticas". En Cabeza de chorlito (1991), o castelanismo que titula o deb¨² de Borraz¨¢s, a aparente despreocupaci¨®n ling¨¹¨ªstica agocha un xogo posmoderno -os personaxes tentan matar o narrador- e cuesti¨®nase o traballo editorial en Galicia. E de paso, a escasa pertinencia de calquera lectura identitaria, persoal ou nacional, que non sexa froito de visi¨®ns m¨²ltiples. A idea estaba en Heidegger, pero o galeguismo hist¨®rico s¨® filtrou as lecturas buc¨®licas do fil¨®sofo alem¨¢n. Desde outra xeira, obras de An¨ªbal Malvar como A man dereita ou Unha noite con Carla, verquida ao castel¨¢n por In¨¦ditor, son as primeiras novelas negras que forneceu o fraguismo. "E un dos modelos de An¨ªbal era Francisco Umbral", chancea Lema.

A prop¨®sito de Fraga como contexto, non hai opini¨®ns benignas. Para Malvar puido ser "a morte da literatura galega a mans de quen dic¨ªa defendela" -a censura impl¨ªcita de Francisco V¨¢zquez. A pegada dun pr¨ªncipe (Xerais), o libro de Primitivo Carbajo e Lu¨ªs Pita, ¨¦ un dos ep¨ªtomes que utiliza-. Borraz¨¢s fala de "procesos xeracionais" ¨¢ hora de vencellar a lexitimaci¨®n do fraguismo coa situaci¨®n actual.

"Fronte a el fincou o xeonllo unha parte da instituci¨®n cultural, Pi?eiro e Garc¨ªa-Sabell, por dar dous nomes. Agora quen cala como petos son os acollidos aos circu¨ªtos de m¨²sica de fondo do fraguismo, que o bipartito perfeccionou, xente nova e guai que pesca nos acuarios e fachendea de capturas". Para o autor de Arte e parte. Dos patriarcas ¨¢ arte suicida, "a miseria est¨¢ en n¨®s".

No traballo da escrita e na recepci¨®n xa soben as especificidades patrias. "Non hai que esperar nada", segue Borraz¨¢s. "Hai que facer". "A frase de Laxeiro, 'que bonito pa¨ªs e que carallo de xente', segue sendo m¨¢xima sensata", di Jaureguizar. "Agardar o ¨¦xito ¨¦ como quen espera ter cartos para marchar a Catalu?a". No entanto, sen idea de marchar, Borraz¨¢s retrata un "estado de permanente mala hostia pola subalternidade de partida en funci¨®n do emprego da lingua propia". "Iso, en termos creativos, pode ser motivador, pero acaba con un".