Tal como fomos

A fins do s¨¦culo XIX, Espa?a era para o mundo civilizado un pa¨ªs a¨ªnda mergullado na lenda. Entre os moitos esp¨ªritos ¨¢vidos de romanticismo que atraeu estaba o rico herdeiro norteamericano Archer Milton Huntington, ata o punto que dedicou a s¨²a fortuna ¨¢ creaci¨®n en Nova York en 1904 da Hispanic Society of America, un complet¨ªsimo museo art¨ªstico e etnogr¨¢fico e un ambicioso centro de estudios sobre a cultura espa?ola. Tan completo e ambicioso que, ademais de coleccionar obras de arte, impulsou expedici¨®ns fotogr¨¢ficas para recoller o cerne daquela paisaxe e daquela humanidade. Unha daquelas expedicionarias, Ruth Matilda Anderson (1893-1983), fixo d¨²as viaxes a Galicia entre 1924 e 1926, nos que tirou m¨¢is de sete mil imaxes e mercou arredor de 2.800 de varios fot¨®grafos galegos. Ruth Mathilda Anderson. Unha mirada de antano ¨¦ unha selecci¨®n daqueles fondos, realizada en colaboraci¨®n pola Hispanic Society e a Fundaci¨®n Caixa Galicia, que se exp¨®n desde onte e ata febreiro na sede coru?esa da instituci¨®n. Son 493 fotos, o 80% delas in¨¦ditas, pero sobre todo ¨¦ unha ollada perspicaz e apaixonada a un mundo que nin os propios galegos da ¨¦poca valoraban, e probablemente tampouco os de hoxe.

"Non piden ningunha remuneraci¨®n, salvo o privilexio de mirarnos"

Os viaxeiros que percorr¨ªan a Espa?a misteriosa nin se achegaban

A fins do XIX, Galicia era directamente "terra inc¨®gnita", e non soamente para os estranxeiros. Os viaxeiros que percorr¨ªan a Espa?a misteriosa nin se achegaban, quitando excepci¨®ns como George Borrow, obrigado polo seu labor misioneiro. Foi precisamente un libro de Borrow o que fixo prender en Huntington o interese por Espa?a. O mozo multimillonario visitou en efecto o rom¨¢ntico sur da Pen¨ªnsula, pero tam¨¦n descubriu que o norte "ten unha riqueza de tradici¨®ns e de interese local insuperable mesmo no Sur. Cada rexi¨®n presenta un car¨¢cter nacional distinto e especial", comentou no seu caderno de viaxes A Note-Book in Northern Spain, no que defin¨ªa Galicia como unha terra "de chuvia e n¨¦boa, onde o ambiente ¨¦ exquisito e os hoteis co?ecidos polo malos que son, habitada pola m¨¢is ruda raza e a m¨¢is pobre, os restos dun dos Ap¨®stolos e o peor dos gobernos", segundo transcribe Jos¨¦ Luis Cabo no estudio O proxecto galego de Ruth Matilda Anderson que fixo no seu d¨ªa para o CGAI.

Para documentar aquela terra h¨²mida de bo ambiente, malos hoteis e peores gobernos, a Hispanic Society contratou a Ruth Mathilda Anderson. Era unha moza de Nebraska que estudara fotograf¨ªa na prestixiosa escola de Clarence H. White, pero non ti?a experiencia profesional ningunha. Quizais por iso, cando desembarcou en Vigo o 7 de agosto de 1924 acompa?¨¢baa seu pai, fot¨®grafo veterano. Segundo Cabo, o Vigo daquela, inzado de orgullosos edificios urbanos non lle interesou. "En t¨®dolos seus itinerarios, Ruth buscou sempre un pa¨ªs incontaminado, seguindo en certa forma un criterio folclorista e impresionista, escapando coa s¨²a c¨¢mara dos escenarios com¨²ns ¨® resto das cidades occidentais. A diferenza, ¨¦ dicir, a personalidade, do pobo galego atopouna nas xentes do campo e do mar e nos oficios urbanos artesanais ou de menor categor¨ªa, moi na li?a dos fot¨®grafos contempor¨¢neos norteamericanos e coincidente co obxectivo definido pola Hispanic Society: a plasmaci¨®n do que hab¨ªa de xenu¨ªno e verdadeiro no pobo e nas terras de Galicia".

Filla e pai percorreron Galicia toda durante un ano xusto. Segundo analiza o historiador Ram¨®n Villares no cat¨¢logo da exposici¨®n, "a Galicia ¨¢ que chegaban os Anderson non cumpr¨ªa exactamente as s¨²as expectativas, pero isto non quita un adarme de grandeza ao seu traballo, a idea m¨¢is cabal que nos podemos facer hoxe da sociedade da Galicia dos anos vinte ¨¦ a dun pobo que se atopaba nun proceso de transformaci¨®n. Isto significa que hab¨ªa s¨ªntomas de cambio e de adaptaci¨®n ¨¢s grandes pautas da modernidade". Calquera dificultade que imaxinemos sobre as andanzas de dous norteamericanos na Galicia dos anos 20, da comida ao transporte pasando polo idioma, debe ser pouca en comparaci¨®n coa realidade, sobre todo tendo en conta que, a¨ªnda por riba, os Anderson procuraban o pa¨ªs menos modernizado. Por exemplo, conta no cat¨¢logo Patrick Lenaghan, da Hispanic Society of America, comisario da exposici¨®n xunto con Miguel Anxo Seixas Seoane, no Pindo chegaron de noite a unha fonda que cheiraba grandemente a peixe. Pola ma?¨¢ descubriron que ademais de pensi¨®n era unha conserveira. "Aproveitando as circunstancias, fix¨¦ronlle cinco fotograf¨ªas. Mais as s¨²as tribulaci¨®ns no lugar persistiron. Tiveron que pedir a factura tres veces e, cando por fin llela entregaron, non ti?a sentido ning¨²n". En cada sitio que chegaban eran, obviamente, a atracci¨®n da xente, que describ¨ªan como asombrosamente disposta. "Como non piden remuneraci¨®n ningunha polos seus servizos, salvo o privilexio de mirarnos, pod¨¦monos permitir perfectamente a s¨²a colaboraci¨®n", escrib¨ªa a fot¨®grafa.

Ruth Anderson era unha muller curiosa e perfeccionista no seu traballo, ata o punto de que, recordaba Cabo, "nunha fotograf¨ªa en Corcubi¨®n do xogo da chave transcribiu mesmo parte das regras: 'Cuando se toca a la cruz, cuenta 8. La peja (sic) que est¨¢ m¨¢s cerca a la raya vale un tanto; la que toque a la raya en la tierra vale dos tantos". E na foto dun xantar no Hotel Comercio de Betanzos especifica que o que comen ¨¦ caldo. M¨¢is lle val¨ªa esa meticulosidade, porque o xefe, m¨ªster Huntington, gui¨¢baa Atl¨¢ntico por medio. Desde pedirlle imaxes "dunha prater¨ªa situada ao abeiro dun lateral da porta de Prater¨ªas, que paga a pena fotografar", a cousas xen¨¦ricas "como o calzado de madeira que se usaba cando ¨ªa mal tempo", indica Lenaghan. Tam¨¦n lle ped¨ªa aclaraci¨®ns sobre termos idiom¨¢ticos que non lle soaban, como "ostritas" ou "longeirones". A xa fogueada fot¨®grafa abandonou Galicia o 25 de agosto de 1925 e volveu o 14 de novembro, acompa?ada dunha axudante, Frances Spalding, e equipadas desta vez dun coche (un veh¨ªculo feito coa carrozar¨ªa dun Fiat, a bater¨ªa dun Chevrolet e o chasis dun Ford, ao que chamaban Nuestra Se?ora de la Pur¨ªsima Concepci¨®n, describe o comisario neoiorquino). Estiveron ata o 31 de maio do ano seguinte fotografando o que lles quedara pendente na Coru?a e Pontevedra, antes de seguir ata Ourense e de a¨ª a Le¨®n. Volver¨ªa a Espa?a, pero non a Galicia.

"En ning¨²n outro caso m¨¢is ca o de Galicia o material ¨¦ tan rico. As sacadas en Galicia te?en unha aparencia rom¨¢ntica precisamente debido a unha habilidade case disimulada, a cal lle permitiu rexistrar eses lugares, antano centros de poder e hoxe sombras do que unha vez foran. Para un espectador actual, que pode observar as construci¨®ns logo de custosas rehabilitaci¨®ns, as imaxes a¨ªnda te?en m¨¢is encanto", asegura Patrick Lenaghan. O medio milleiro de fotos que el e Seixas seleccionaron m¨®stranse agrupadas en cinco apartados: relixi¨®n, campo, feiras e mercados, traballos e oficios, e gando.

Ata a mostra que se pode ver na Coru?a, o ¨²nico que se co?ec¨ªa dos milleiros de fotos que garda a Hispanic Society, moitas nin sequera reveladas, eran as 700 inclu¨ªdas no libro Gallegan Provinces of Spain: Pontevedra and La Coru?a, publicado pola sociedade norteamericana en 1939. Aquel inmenso labor de documentaci¨®n pouca influencia tivo na sociedade galega, e mesmo na fotograf¨ªa galega, quitada o anecd¨®tico retrato que Ruth Anderson fixera en Mux¨ªa a un adolescente afeccionado ¨¢ fotograf¨ªa, que era -pero sobre todo ser¨ªa- Ram¨®n Caama?o Bent¨ªn, falecido hai poucos anos despois de toda unha vida coa c¨¢mara. "O fundamental ensaio de Ruth M. Anderson non tivo na pr¨¢ctica trascendencia algunha en Galicia, tanto pola coincidencia da s¨²a data de publicaci¨®n co ¨²ltimo ano da Guerra Civil como polo forzado illamento cultural posterior. S¨® alg¨²ns eruditos, como Lu¨ªs Seoane deron mostras de co?ecer o seu traballo", analizou Cabo. Tam¨¦n Archer Milton Huntington ¨¦ hoxe en Galicia pouco m¨¢is ca r¨²a que o concello coru?¨¦s lle dedicou en 1958 no daquela afastado barrio de Laba?ou.