A prop¨®sito de Risco

Sospeito que o debate sobre Risco nas p¨¢xinas de EL PA?S Galicia, resultou socialmente inocuo, pouco transcendente. Non o digo porque os aspectos que sa¨ªron a relucir ou que se dilucidan non te?an interese intelectual e mesmo pol¨ªtico. D¨ªgoo porque a nosa sociedade, inclu¨ªdos os sectores ilustrados, cultos, desco?ecen quen foi este sorprendente e esot¨¦rico escritor galego e, por suposto, non len a s¨²a obra. Algo ten a ver esta ignorancia co papel e a consideraci¨®n da cultura nacional no sistema educativo, nos medios de comunicaci¨®n, comezando polos p¨²blicos, al¨¦n de como son tratados polos gobernos, normalmente, os nosos valores culturais e art¨ªsticos: a actual Xunta expresa a maior negatividade. En consecuencia, o debate sobre Risco non pode escapar a unha certa artificiosidade, ¨¢ endogamia intelectual, ¨¢ falta de contraste colectivo.

Risco reco?ec¨ªa que o galeguismo se inser¨ªa no ronsel democr¨¢tico

Nunca neguei, en contra do que afirma Beramendi, a importancia de Risco

A historia entre 1931 e 1945 condena o seu pensamento a deslizarse

Nas mi?as p¨¢xinas sobre escritores non me distingu¨ªn polo acoso e derrubo

Non sei se o mal entend¨ªn, mais coido que Suso de Toro, no seu trabado e traballado artigo, quixo subli?ar que era excesivo o peso que se lle outorgaba ao pensamento de Vicente Risco na conformaci¨®n ideol¨®xica do nacionalismo galego. A s¨²a aseveraci¨®n vale en relaci¨®n ¨¢ historiograf¨ªa acad¨¦mica, de matriz universitaria, a dominante. Se o peso da ideolox¨ªa risquiana foi menor do que se presume na conformaci¨®n da ideolox¨ªa nacionalista con transcendencia pol¨ªtica pr¨¢ctica na s¨²a ¨¦poca, por m¨¢is que fose ent¨®n un intelectual aprezado, resultou case nula, no nacionalismo actual. Non alcanzamos a ver pegadas antidemocr¨¢ticas, irracionais, racistas, europe¨ªsmo xen¨®fobo, catolicismo extremado no nacionalismo operante na sociedade galega actual, como non o detectamos no da etapa da Segunda Rep¨²blica. O mesmo Risco reco?ec¨ªa que a tradici¨®n galeguista se inser¨ªa no ronsel democr¨¢tico e progresista desde a s¨²a aparici¨®n a mediados do s¨¦culo XIX, m¨¢is que no tradicionalismo de Alfredo Bra?as. Por certo, s¨® nalg¨²ns aspectos antecedente de Risco.

De non ser as¨ª, estar¨ªamos perante o primeiro caso de mudanza total, na s¨²a ant¨ªtese, dunha filosof¨ªa ¨¢ hora de se plasmar en ideolox¨ªa e pr¨¢ctica pol¨ªticas. ? m¨¢is que evidente a intencionalidade de quen se afana en sinalar a Risco como fonte primordial do nacionalismo galego. Xa se sabe, o c¨®modo, escol¨¢stico e interesado estereotipo acad¨¦mico: nacionalismo = irracionalismo, esencialismo, racismo, fascismo. Non deixa de estar presente esta intenci¨®n nalg¨²ns dos participantes no debate desenvolvido nas p¨¢xinas de EL PA?S. A realidade e a verdade son moi outras. A democracia, o pacifismo, o internacionalismo e o antiimperialismo son a matriz, a articulaci¨®n do pensamento nacionalista galego, por selo dunha naci¨®n oprimida, como a maior¨ªa social popular constit¨²en os seus destinatarios. Haber¨¢ que aceptalo, malia que a alg¨²ns lles custe tanto... Non deber¨ªamos vivir de t¨®picos e prexu¨ªzos, polo menos intelectualmente. Moito menos, de obsesi¨®ns...

Obsesi¨®n comigo ¨¦ a que expresa Xusto Beramendi (EL PA?S, 18 de marzo, 2011) cando afirma que Vicente Risco ¨¦ v¨ªtima dun problema cultural, engadindo: "Paco Rodr¨ªguez foi o primeiro en tentar negar a s¨²a importancia, porque a cuesti¨®n ¨¦ como se usan as figuras do pasado ben para ga?ar uns carti?os ben como met¨¢fora de liortas presentes". Resulta paradoxal e ir¨®nica tanta acritude, fixaci¨®n e inconsecuencia nun profesor universitario que "ga?a alg¨²ns carti?os" co que escribe sobre Galiza ou sobre Risco, e que, desde logo, non perde ocasi¨®n, nas s¨²as colaboraci¨®ns xornal¨ªsticas, de ali?arse sen a menor ponderaci¨®n en canta liorta caseira sucede. ? o de menos, con todo. O grave est¨¢ no recurso ¨¢ manipulaci¨®n. Nunca neguei, en contra do que afirma Beramendi, a importancia intelectual, filos¨®fica e art¨ªstica de Risco. ? m¨¢is. Cando el a¨ªnda non ti?a historiado o caso Risco, "Paco Rodr¨ªguez", moi novo, xa usaba Europeus en Abrantes, nas s¨²as aulas de ensino secundario en Ourense a comezos da d¨¦cada dos setenta, como proba da modernidade da literatura galega. Porque iso ¨¦ o que Risco representa: un extraordinario fen¨®meno intelectual, un escritor enxe?oso e esteticamente moi avanzado, dunha iron¨ªa tan sarc¨¢stica como sagaz e sutil, un fil¨®sofo que, no xard¨ªn galego, resulta flor esot¨¦rica, pouco com¨²n. Demostra at¨¦ que extremo a cultura e a literatura galegas, entre as d¨²as grandes guerras, amosa unha variedade e riqueza que, na s¨²a especificidade, non desmerece para nada das m¨¢is afamadas da centralidade.

Botei en falta no debate a an¨¢lise de como os avatares hist¨®ricos polos que pasou Galiza desde 1931 at¨¦ 1945, condenaban o pensamento risquiano a deslizarse, malia fose con desacougo, mais inevitabelmente, para o servizo doutra realidade e doutros obxectivos: a lingua espa?ola, como dominante; o Estado centralista, como imperio; o fascismo, como doutrina europea; a relixi¨®n cat¨®lica, como ¨²nica salvaci¨®n... O que no odre da cultura galega, da naci¨®n oprimida, pod¨ªa ficar s¨® en aventura intelectual, espiritual, est¨¦tica, individualista, esot¨¦rica, impos¨ªbel de se materializar m¨¢is que en so?os ou mitificaci¨®ns sen consecuencias ou de moi limitado alcance, orientouse por mor da continxencia hist¨®rica dominante xustamente a favor dos poderes que, no conxunto europeo, parec¨ªan estar m¨¢is perto da s¨²a espiritualidade, do seu pensamento, sendo capaces de levalo ¨¢ pr¨¢ctica.

Certamente, Risco seguiu a ser esot¨¦rico, na s¨²a especificidade intelectual individualista, sen pos¨ªbel integraci¨®n no poder franquista, unha antiest¨¦tica e vulgar manifestaci¨®n do filiste¨ªsmo burgu¨¦s que el detestaba. O prezo, con todo, foi gravoso: a renuncia pr¨¢ctica ¨¢ naci¨®n de orixe, ¨¢ s¨²a lingua e ¨¢ s¨²a cultura, non digamos xa ao que representaba o nacionalismo galego. A cuesti¨®n nacional e a de clase est¨¢n relacionadas, no caso galego, por moito que un marxismo escol¨¢stico de colonizados pretenda afastalas.

Hai anos afirmei e volvo a facelo agora que as fontes do nacionalismo galego, na nosa tradici¨®n intelectual, est¨¢n na Teor¨ªa do nacionalismo de Ram¨®n Vilar Ponte (1921) e no Sempre en Galiza (1944) de Castelao. Hai tam¨¦n un contributo menor, de grande importancia t¨¢ctica, El problema pol¨ªtico de Galicia (1930) de Vicente Risco, no momento da s¨²a maior racionalidade e clarividencia pol¨ªtica. Ent¨®n defend¨ªa a necesidade de descentralizar politicamente o Estado espa?ol para poder desenvolver as enerx¨ªas do pobo galego. Subli?ar isto ¨¦ ser fiel ¨¢ verdade, non ¨¢ aparencia nin aos t¨®picos interesados. Nunca condenei nin moito menos desprecei a Risco intelectualmente. Nas mi?as xa abondosas p¨¢xinas sobre escritores galegos non me distingu¨ªn nunca pola t¨¢ctica do acoso e derrubo. Intento comprendelos desde dentro e no contexto en que se produciron, al¨¦n de valoralos desde unha perspectiva actual. Moito menos recorro a pretensas desmitificaci¨®ns que tan penosas e gratu¨ªtas adoitan resultar. Nada temos que desmitificar cando as nosas manifestaci¨®ns art¨ªsticas, en xeral, son tan ignoradas, mal co?ecidas ou desprezadas por n¨®s mesmos.

Francisco Rodr¨ªguez ¨¦ profesor de lingua e literatura galega, secretario xeral da UPG e foi portavoz do BNG no Congreso dos Deputados.