Un nacionalista na Transici¨®n

Fanse 35 anos desde que se constitu¨ªu a Comisi¨®n dos Dez, o organismo da oposici¨®n antifranquista que negociou con Su¨¢rez algunhas das claves que hab¨ªan sentar a reforma democr¨¢tica un ano despois da morte de Franco. Avanzando desde a lexitimidade republicana, Galiza estivo representada al¨ª por un pol¨ªtico que era tam¨¦n xornalista, avogado, economista, poeta, investigador e empresario, Valent¨ªn Paz-Andrade, o home das Letras Galegas 2012.

O 6 de decembro de 1976 reun¨ªase a comisi¨®n por primeira vez en Madrid. Xunto a Tierno Galv¨¢n (PSP), S¨¢nchez Montero (PCE), Joaqu¨ªn Satr¨²stegui (liberais), Francisco Fern¨¢ndez Ord¨®?ez (PSD), Jordi Pujol (CiU), Ant¨®n Canyellas (Democracia Cristi¨¢) e Julio J¨¢uregui (PNV), sentaba Paz-Andrade, o m¨¢is veterano, o ¨²nico que nacera no s¨¦culo XIX (1898). Nesa primeira xuntanza non puido estar Felipe Gonz¨¢lez (PSOE) e m¨¢is adiante integr¨¢ronse os secretarios de CC OO e UGT, Marcelino Camacho e Nicol¨¢s Redondo. A comisi¨®n era unha decantaci¨®n dos organismos de oposici¨®n, Junta Democr¨¢tica e Plataforma Democr¨¢tica, que vi?an de unificarse para servir de interlocutores de Adolfo Su¨¢rez no cami?o que culminou o 15 de xu?o de 1977 coas primeiras elecci¨®ns libres desde 1936.

"Fixo un gran servizo ao seu pa¨ªs", considera Jordi Pujol nas s¨²as memorias

Alg¨²ns galeguistas non se fiaban da s¨²a relaci¨®n con xentes do PCG

A oposici¨®n antifranquista galega estaba daquela dividida entre as organizaci¨®ns que se alinearon na T¨¢boa Democr¨¢tica, impulsada polo PCG, e o Consello de Forzas Pol¨ªticas Galegas, que vi?a de quebrar en novembro de 1976 e no que se integraran durante 11 meses as principais forzas nacionalistas, a UPG e o PSG. Produc¨ªase as¨ª certo paradoxo, ao estar na reuni¨®n madrile?a un nacionalista galego independente, que non conectaba nin co nacionalismo rupturista que consideraba superada o autonomismo non nato de 1936 e po?¨ªa na mesa as Bases Constitucionais, nin co galeguismo de Pi?eiro, que non manti?a boas relaci¨®ns cun Paz-Andrade que desde os anos cincuenta vi?a elaborando un galeguismo de corte m¨¢is socioecon¨®mico que pod¨ªa tomar como texto fundacional o libro Galicia como tarefa, publicado polo exilio. Alg¨²ns dos seus contempor¨¢neos galeguistas non se fiaban da s¨²a relaci¨®n con xentes do PCG, como Fernando Alonso Amat. Escrib¨ªao recentemente o presidente da Academia Galega, Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn: "Xuro que ouv¨ªn eu chamar comunista a Valent¨ªn Paz-Andrade, quen xamais se deixou anular no seo do Grupo Galaxia. E algu¨¦n volveu chamar comunista a Valent¨ªn no d¨ªa en que el, con inmensa dignidade, formou parte da Junta Democr¨¢tica de Espa?a como nacionalista galego".

A¨ªnda que Paz-Andrade ten deixado nas s¨²as memorias (Valent¨ªn Paz-Andrade, a memoria dun s¨¦culo. Tucho Calvo. Biblos 2011), testemu?a deste tempo pre-democr¨¢tico, ¨¦ interesante rescatar as respostas que lle d¨¢ naqueles d¨ªas a un xornalista do semanario Teima, que se manifesta esc¨¦ptico sobre as posibilidades da comisi¨®n: "A pol¨ªtica ¨¦ negociaci¨®n. Non sei o que pode sa¨ªr das reuni¨®ns, pero o importante ¨¦ que Galicia estea presente, que non quedemos marxinados nin acochados nos nosos tobos mirando como a historia pasa por riba de n¨®s". E sobre a carencia dalg¨²ns apoios argumentaba "¨¦ un problema de cativeza pol¨ªtica, resultado de 40 anos de ditadura". Paz-Andrade defend¨ªa que o pobo galego se autodeterminara unha vez no Estatuto de 1936, "e mentres non haxa outro acto de expresi¨®n popular e libre, o Estatuto vir¨¢ porque ¨¦ unha legalidade hist¨®rica apoiada no voto masivo dos galegos. Este ¨¦ un argumento sagrado".

Con apoios demediados pero coa certeza de que a oportunidade pasaba pola porta e hab¨ªa que aproveitala, Valent¨ªn marchou a Madrid e estivo en todas as reuni¨®ns celebradas aqueles meses, como antes participara nas celebradas en Par¨ªs e Estrasburgo de 1974 a 1976 pola Junta Democr¨¢tica de Espa?a.

As reivindicaci¨®ns da oposici¨®n. Contemplado 35 anos despois, o cat¨¢logo reivindicativo da Comisi¨®n dos Dez pode parecer de manual, pero o muro a escalar dunha ditadura que quer¨ªa deglutirse sen ruptura custou moito sangue, tanto que a revisi¨®n do calendario de atentados, secuestros e mortos nas mobilizaci¨®ns populares falan dun tempo no que a li?a vermella do regreso ditatorial se estivo movendo como mecanismo de presi¨®n para limitar as conquistas democr¨¢ticas. A Comisi¨®n dos Dez reclamaba a amnist¨ªa pol¨ªtica, o reco?ecemento de todos os partidos inclu¨ªdo o comunista, a concesi¨®n de autonom¨ªa ¨¢s nacionalidades hist¨®ricas (Catalu?a, Galicia e Pa¨ªs Vasco), unha lei electoral con representaci¨®n proporcional, o desmantelamento de todas as administraci¨®ns franquistas con substituci¨®n dos concellos por xestoras e a convocatoria urxente de elecci¨®ns constitu¨ªntes.

O proceso de negociaci¨®n con Su¨¢rez durou at¨¦ abril. Al¨ª o labor de Paz-Andrade, ademais do simbolismo de ostentar a representaci¨®n de Galicia como nacionalidade, tivo que ver coa elaboraci¨®n da proposta de lei electoral cunha representaci¨®n m¨ªnima de dous deputados por provincia (finalmente foron tres) e coa idea de crear un fondo de solidariedade interterritorial. Disto finalmente far¨ªa bandeira Jordi Pujol, quen desde ent¨®n mantivo a amizade con Paz-Andrade, ao punto de dedicarlle palabras de reco?ecemento especiais nas s¨²as memorias, "a pesar dun sentimento galeguista que a¨ªnda era moi feble, Paz-Andrade fixo un grande servizo ao seu pa¨ªs mantendo vixentes os dereitos nacionais e a lembranza do Estatuto republicano. No trato ademais foi sempre todo un se?or". (Mem¨°ries. Jordi Pujol. Proa, 2007).

Hai unhas semanas, en conversa co ex presidente catal¨¢n, este reco?ec¨ªa o valor pol¨ªtico da presenza galega na Comisi¨®n dos Dez. "Al¨ª fundamentalmente Paz Andrade o que fixo foi preservar a lexitimidade do galeguismo e da autonom¨ªa galega. Moitas veces o importante non ¨¦ falar moito, sen¨®n facer un xesto e tomar unha posici¨®n. Sobre todo cando el era consciente de que Galiza non estaba en condici¨®ns de erguer un movemento potente como se demostrou despois naquel primeiro parlamento de 1977. Paz-Andrade levaba consigo os activos do nacionalismo, do acadado nos anos dez, vinte e trinta, dos m¨¢rtires do 36 en defensa de Galicia, de B¨®veda ou de Castelao que rematou exiliado. Levaba a defensa da lingua galega e do Estatuto aprobado nas Cortes de Montserrat en 1938. Era como dicir, estou aqu¨ª lexitimando todos eses logros e represent¨¢ndoos".