Pertinencia de Castelao

Kill your idols, escribiron hai uns anos os Aduaneiros sem fronteiras so o rostro de Alfonso Daniel Rodr¨ªguez Castelao. A iron¨ªa posmoderna da outrora popular web enfront¨¢base ¨¢ icona galeguista sen ning¨²n reparo, se cadra no acto final dun proceso de desbeatificaci¨®n que, a dicir dos intelectuais consultados nesta reportaxe, non pode m¨¢is que prestar un servizo ben¨¦fico ¨¢ vida e a obra do rianxeiro. "O que non podemos ¨¦ conservalo en formol, conxelalo", asegura o ensa¨ªsta Ant¨®n Baamonde, "precisamente Castelao foi calquera cousa menos un tipo conxelado". A fundaci¨®n ao seu nome, presidida por Avelino Pousa Antelo, e a Consellar¨ªa de Cultura anunciaron o mes pasado a compilaci¨®n e dixitalizaci¨®n do legado de Castelao, espallado por m¨¢is de oito pa¨ªses.

Para Axeitos, "o Castelao pintor negouse ¨¢ vangarda voluntariamente"

"Constru¨ªa os relatos de 'Cousas' como partituras", di Helena Gonz¨¢lez

As "verdades n¨®mades" de 'Sempre en Galiza' expo?en a chave

"? vixente para n¨®s, pero non para os Borb¨®ns", ironiza Outeiri?o

Se o t¨®pico do poliedro atopa aplicaci¨®n entre a plana maior da cultura galega, o autor de Sempre en Galiza resulta un dos principais candidatos a termar del. Humorista gr¨¢fico, pintor, narrador, dramaturgo, axitador de masas, deputado, ministro ou mesmo m¨²sico de tuna e coral, a inneg¨¢bel versatilidade do "irm¨¢n Daniel", como o alcumaban os camaradas do Partido Galeguista, posibilita un enorme abano de ¨®pticas de achegamento. "De onde sacar¨ªa tempo este home para facer tantas cousas e tan ben?", pregunt¨¢base Pousa Antelo.

Mais a unanimidade sacra arredor da figura Castelao rachou hai tempo. M¨¦ndez Ferr¨ªn avisaba, nun libro de conversas con Xos¨¦ Manuel Salgado e Xo¨¢n Manuel Casado, do conservadursimo est¨¦tico do Castelao pintor. "Pero o caso do Castelao pintor ¨¦ unha mostra clara de renuncia voluntaria ao vangardismo", opina o acad¨¦mico Xos¨¦ Lu¨ªs Axeitos, "por fidelidade a un proxecto pol¨ªtico". Axeitos fala de "voluntarismo" porque, dende a viaxe en 1921 por Francia, B¨¦lxica e Alema?a, Castelao co?ec¨ªa o que se coci?aba nas avanzadas da arte europea. "O seu galeguismo consideraba o mundo rural no centro do pa¨ªs", sinala Axeitos, "e iso impediulle entregarse ¨¢s vangardas". Por¨¦n, a actitude refractaria do rianxeiro ¨¦ explicitada nos diarios do seu periplo europeo. "[...] mais agora at¨®pome cuns artistas que pechan os ollos ¨¢ tradici¨®n pra pensar que as¨ª chegar¨¢n primeiro a un fermoso futuro. Eu vou tendo moita desconfianza das revoluci¨®s... feitas por homes de gran cibdade", relataba un 22 de febreiro en Par¨ªs, logo de visitar o Sal¨®n de Artistas Independentes.

Da faceta gr¨¢fica de Castelao, Axeitos rescata a s¨²a "posta en circulaci¨®n do lin¨®leo, que lle permitiu divulgar eficazmente o seu traballo". Tan eficazmente que a s¨²a obra na prensa da ¨¦poca, aquelas "cousas da vida", chegou a entrar na linguaxe popular. "Iso sonche cousasdavidaporcastelao", dic¨ªa a frase feita. "Castelao dominaba como ningu¨¦n a li?a clara, a expresi¨®n con catro raias", declara a profesora e cr¨ªtica literaria Helena Gonz¨¢lez que, malia a non considerarse "experta" no tema, afirma: "O Castelao visual non se me cae, segue a ser perfectamente operativo".

Camilo Franco reivindicaba recentemente Cousas de Castelao como libro pioneiro do microrrelato. Para Helena Gonz¨¢lez, a construci¨®n desas mesmas cousas semella "unha partitura musical" e ao Castelao dramaturgo, o de Os vellos non deben de namorarse, "hai que revisalo frecuentemente, unha idea compartida con Ricard Salvat ou Xes¨²s Alonso Montero, que a defend¨ªan xa na d¨¦cada dos 70". O traballo literario do de Rianxo, que Axeitos cualifica de "case un deber pol¨ªtico para o propio Castelao", atravesou ¨¦pocas de extensa popularidade entre lectores e escritores, mais, a dicir de Gonz¨¢lez, "est¨¢ un pouco deixado de man". "Atop¨¢monos nun proceso de revisi¨®n nacional da obra de Rosal¨ªa de Castro, e c¨®mpre facelo con Castelao, dende unha posici¨®n menos resistente e m¨¢is actual", indica. Curiosamente, Rosal¨ªa e Castelao comparten, amais da s¨²a condici¨®n de s¨ªmbolos "nacionais" e supraliterarios, a inexistencia de cadans¨²a biograf¨ªa can¨®nica. Helena Gonz¨¢lez apunta a "capacidade de inmobilizaci¨®n que te?en as obras completas" que, neste caso, apareceron nos 90. "Hai que facer de Castelao un pandeiro, no bo sentido", concl¨²e.

Mais o Castelao que contin¨²a a provocar disensi¨®ns, debate pol¨ªtico, apropiaci¨®ns opostas, ¨¦ o ensa¨ªsta. "Isto ¨¦ o que hai / Castelao, Nelson Mandela / e ?lvaro Pino que comprou unha Vespino", cantaban en 1986 Os Resentidos, empe?ados en arrimar o facturador de Sempre en Galiza a movementos de liberaci¨®n nacional de todo o planeta. "A Hespa?a con h, iso ¨¦ o que resulta perfectamente vixente do Castelao pol¨ªtico", afirma contundente Ant¨®n Baamonde, "a pertinencia da tr¨ªade democracia, rep¨²blica e federalismo". Baamonde op¨®n ese federalismo republicano ao proxecto de "renacionalizaci¨®n da Espa?a de Mariano Rajoy e o seu partido". "Nese sentido, Castelao, e a s¨²a obra te¨®rica, segue a ser obvio e oportuno", di.

A visi¨®n de Manuel Fraga repartindo medallas a esgalla co nome de Castelao representou, durante anos, a materializaci¨®n do uso espurio do rianxeiro. Vela¨ª a imaxe que, se cadra, ten na cabeza o profesor de comunicaci¨®n e ensa¨ªsta Manuel Outeiri?o ao diferenciar lectura de "sobreinterpretaci¨®n" dos textos. "Mais os grandes libros, e a¨ª at¨®pase Sempre en Galiza, son para todos e para ningu¨¦n", explica, "a gran e magn¨ªfica testemu?a dun home esforzado, un galeguista e un antifascista". Segundo o catedr¨¢tico de Ciencias Pol¨ªticas Ram¨®n M¨¢iz "os libros non son propiedade de ningu¨¦n; o problema reside na credibilidade de quen se apropie del".

A disputa pola herdanza do "irm¨¢n Daniel" adquiriu estatus gr¨¢fico, en directo na Televisi¨®n Espa?ola, na repatriaci¨®n dos seus restos mortais en 1984, 34 anos logo da s¨²a morte e enterro en Buenos Aires. Mentres o goberno de Xerardo Fern¨¢ndez Albor (Alianza Popular) conduc¨ªa o cadaleito ao Pante¨®n de Galegos Ilustres, a polic¨ªa nacional cargaba contra os manifestantes nacionalistas que ped¨ªan o cumprimento da vontade de Castelao. "S¨® voltarei cando Galiza sexa ceibe", parafrasaban ao rianxeiro.

Pero son, en palabras de Manuel Outeiri?o, "as verdades n¨®mades" de Sempre en Galiza as que expo?en a chave do pensamento de Alfonso Daniel Rodr¨ªguez Castelao. O volume que durante anos foi co?ecido co ep¨ªteto de "biblia do galeguismo" -eis o substrato cat¨®lico dunha forte p¨®la do PG- constit¨²ese, para Ant¨®n Baamonde, "nun libro conmovedor pola forma, polo fondo e polas circunstancias, que sintetiza a dor e a esperanza do galeguismo derrotado". Na derrota, xustamente, reco?ece Ram¨®n M¨¢iz o punto fundamental: "O texto serviu de elo, de conexi¨®n, dunha cadea que se rompera na Guerra Civil e que se enmarca no republicanismo e en certa esquerda".

No elaborado discurso de Baamonde sobre o libro asoma unha puntualizaci¨®n aos conceptos de naci¨®n que manexaba Castelao. "Tr¨¢tase dun concepto escol¨¢stico, metaf¨ªsico, mais non era propio del, sen¨®n que formaba parte do imaxinario colectivo", afirma, "e hai que reformulalo, debe ser un concepto m¨¢is d¨¦bil, empirista, que se exprese al¨¦n do nacionalismo. Estou a referirme ao Partido Socialista de Catalunya". Nesa fenda procura situarse Ram¨®n M¨¢iz, que se responsabilizou da edici¨®n cr¨ªtica do Sempre en Galiza promovida polo Parlamento: "Tres aspectos do Castelao te¨®rico e pol¨ªtico seguen en vigor. Primeiro, o federalismo plurinacional, que Espa?a debe asumir. Segundo, a reformulaci¨®n da propia naci¨®n espa?ola como encontro de naci¨®ns interiores. E terceiro, vincular estas posici¨®ns ao republicanismo democr¨¢tico, que foi o lugar ¨²ltimo onde chegou".

O escepticismo de Manuel Outeiri?o respecto da teor¨ªa pol¨ªtica do rianxeiro agacha tensi¨®ns humor¨ªsticas. "Castelao ten vixencia plena para n¨®s, por suposto", asegura, "pero se cadra non para os Borb¨®ns, que se poden asustar, porque el postulaba a Rep¨²blica Federal. Oxal¨¢ o concerto internacional das naci¨®ns, a xeopol¨ªtica, evolucionase atendendo a eses principios federalistas". E engade: "A vixencia consiste en saber se podemos pensar ao rego de, e pensar ao rego de resulta perfectamente f¨¦rtil no caso de Castelao".

Segundo datos de Miguel Anxo Seixas, vicepresidente da fundaci¨®n, s¨® fican tres persoas vivas na Galiza que tratasen ao de Rianxo, Avelino Pousa Antelo, Francisco Fern¨¢ndez del Riego e Mariv¨ª Villaverde, a vi¨²va de Ram¨®n de Valenzuela. E malia a que un personaxe de Polaroid (Suso de Toro, 1986) propugnaba, en tonalidades punk, facer "croquetas co cad¨¢ver de Castelao", o respecto cr¨ªtico polo traballo e os d¨ªas do rianxeiro excede o cuestionamento. "A vixencia de Castelao", non dubida Outeiri?o, " dem¨®strase abrindo Sempre en Galiza pola derradeira p¨¢xina, onde fala do mesmo que o ¨²ltimo Wallerstein ou o ¨²ltimo Sloterdijk, a globalizaci¨®n": "a) Autonom¨ªa integral de Galiza para federarse cos demais pobos de Hespa?a. b) Rep¨²blica Federal Hespa?ola para confederarse con Portugal. c) Confederaci¨®n Ib¨¦rica para ingresar na Uni¨®n Europea. d) Estados Unidos de Europa para constitu¨ªr a Uni¨®n Mundial".