Cazadores de cantigas

Desde hai d¨¦cadas, etn¨®grafos, music¨®logos, artistas ou simples afeccionados ¨® folclore, percorren as corredoiras tratando de detectar xoias do patrimonio tradicional, de rexistrar pezas cantadas ou bailadas que as persoas maiores gardan na s¨²a memoria. "O rural desaparece, e todo o que vin hai m¨¢is de 25 anos, xa non se ve", explica a cantante Mercedes Pe¨®n, que leva cerca de tres d¨¦cadas peneirando o patrimonio oral de aldea en aldea. Pe¨®n ten un gran fondo de arquivo, con 2.000 horas de recollidas, e un selo discogr¨¢fico propio, Trompo, co que d¨¢ a co?ecer parte deste patrimonio a trav¨¦s da serie Raiceiras.

"Non se precisa buscar pola India, Am¨¦rica ou ?frica. Hai que facer unha viaxe interna e reflexionar sobre o patrimonio que temos", explica esta artista, que se deu a co?ecer no programa Luar, onde mostraba os seus ach¨¢degos. "Fixemos un traballo pioneiro, e despois tam¨¦n veu, a finais dos 90, a revoluci¨®n das pandereteiras, que tivo moito que ver con todo o que se estaba a facer", lembra P¨¦on, moi orgullosa do traballo que leva feito no eido das recollidas. "Se algo te?o aportado ¨¢ cultura galega, foi este traballo, incluso m¨¢is que a mi?a vea art¨ªstica, porque se trata de estimular tam¨¦n a autoestima dun pobo", salienta esta cantante que explora novas v¨ªas de creaci¨®n partindo das ra¨ªces tradicionais. "Durante anos non soportaba a gaita, pero a partir dunha gravaci¨®n en v¨ªdeo fun aprendendo", confesa.

Moitas destas recollidas artic¨²lanse arredor de grandes agrupaci¨®ns que levan anos facendo traballos de campo, como Cantigas e Agarimos en Santiago, Xacarandaina na Coru?a ou O Fiadeiro en Vigo. A esta ¨²ltima pertence Chisco Feijoo, que pronto chegar¨¢ aos 20 anos percorrendo o pa¨ªs co seu gravador e a s¨²a c¨¢mara de v¨ªdeo. "O xeito de aprender ¨¦ volvendo a alg¨²ns sitios 14 ou 15 veces. Acabas sabendo os apelidos completos e a idade de memoria", explica Feijoo. Como moitos outros, este m¨²sico vigu¨¦s empezou estudando alg¨²ns dos grandes cancioneiros galegos, como o de Ant¨®n Santamarina, ou o da su¨ªza Doroth¨¦ Schubart, que nos anos 60 estivo por toda Europa buscando romances. "Empezamos gui¨¢ndonos por Schubart. Se no seu libro escrib¨ªa que unha informante era labrega, dunha aldea determinada, e ti?a daquela 18 anos, pensamos que a¨ªnda estar¨ªa viva. E as¨ª localizamos a moita xente", comenta. Existen outros casos curiosos, como os das tradici¨®ns que se mante?en intactas malia a emigraci¨®n. "En Avi¨®n escoitas pasodobres con aire de rancheras e ves rapazas de 15 ou 16 anos nacidas en M¨¦xico e cun nivel econ¨®mico alt¨ªsimo, que bailan talmente como lles aprendeu a s¨²a avoa galega", conta Feijoo.

Todos os estudiosos coinciden en sinalar a comarca de Berganti?os como unha das grandes reservas da tradici¨®n oral, a¨ªnda que na ¨²ltima d¨¦cada semella que hai outras zonas interesantes, como o interior de Pontevedra. "Berganti?os sempre foi unha mina para os estudosos, pero grazas ¨¢ recuperaci¨®n dos ser¨¢ns, aldeas de Pazos de Borb¨¦n, Mondariz ou Ponteareas son moi interesantes, porque hai xente maior que se sente atra¨ªda e lembra cousas esquecidas", explica Feijoo. "Hai momentos nos que as recollidas se fan m¨¢is dif¨ªciles, como cando os maiores gardan loito e non cantan por moitas canci¨®ns que saiban, e ¨¢s veces hai aldeas onde tes que tardar tempo en ir. Agora ¨¢brenche mellor as portas na aldea, pero ¨¢ xente que empezou antes pech¨¢ronllas moitas veces nos foci?os". Entre eses pioneiros, cita a Fuxan os Ventos, Mini e Mero, Pallamallada ou Henrique Pe¨®n.

Este ¨²ltimo ¨¦ unha das grandes referencias na recuperaci¨®n das tradici¨®ns. Director da hist¨®rica agrupaci¨®n Xacarandaina e irm¨¢n de Mercedes Pe¨®n, leva case 30 anos facendo un rigoroso traballo de recuperaci¨®n, que abrangue canci¨®n, baile e ata xeitos de vestir. "Met¨ªnme un chute de tradici¨®n e xa non acabei ata hoxe", bromea antes de avisar: "Est¨¢ desaparecendo o folclore como tradici¨®n in situ. A tradici¨®n est¨¢ morrendo porque a cadea de transmisi¨®n, aquilo de pasar de xeraci¨®n en xeraci¨®n, acabouse. Agora a tradici¨®n est¨¢ nas mans dos investigadores e dos artistas que o plasman en escena", reflexiona.

O director de Xacarandaina lembra como "nalg¨²ns lugares bailaba toda a aldea, porque o que non bailaba aguantaba as chaquetas, e iso non lle gustaba a ningu¨¦n. Os bailes eran como as discotecas, pero iso tam¨¦n rematou". Este estudoso que leva posto en escea preto de 300 bailes antigos bota de menos un arquivo coreogr¨¢fico. "?nchesenos a boca falando do feito diferencial, pero iso non ¨¦ s¨® a lingua, tam¨¦n o ¨¦ a arte inmaterial, e hai que agarimala", reivindica Henrique Pe¨®n. "Isto ¨¦ unha carreira contra o reloxo. As persoas maiores te?en data de caducidade. E se morren, acabouse todo".