A quen fala hoxe Rosal¨ªa?

O espectro rosaliano contin¨²a a roldar. 172 anos despois do seu nacemento en Santiago de Compostela, a poeta segue sen resultar un expediente pechado. Nin a beatificaci¨®n confesional nin a laica conseguiron institut¨ªr unha imaxe un¨ªvoca, unha figura c¨®moda, no corpo da autora de Follas Novas. "Conv¨¦n precaverse contra a reduci¨®n de Rosal¨ªa a planos simples", avisa o profesor Arturo Casas. Un libro colectivo, ao coidado do escritor Anxo Angueira, ou certo f¨ªo vermello cosido ao discurso de ingreso na Academia de Margarita Ledo Andi¨®n, conforman d¨²as das ¨²ltimas achegas que asexan dende ¨¢ngulos pouco transitados a obra de Rosal¨ªa de Castro.

"O utopismo e a fraternitas punt¨²an a pr¨¢ctica vital e literaria de Rosal¨ªa", escribe Ledo Andi¨®n no texto que leu o pasado 7 de febreiro no paraninfo de Historia, en Santiago, "no s¨¦culo das grandes promesas". A versi¨®n da m¨¢is recente das acad¨¦micas arrinca, confesa, na interpretaci¨®n da tese de doutoramento de Francisco Rodr¨ªguez, ao tempo que recolle ao marxista franc¨¦s Alain Badiou: "El define o s¨¦culo XX como o s¨¦culo que pon en acto as promesas do XIX". Para Margarita Ledo, con todo, Rosal¨ªa resulta m¨¢is problem¨¢tica que a simple operaci¨®n de resituala no realismo social. "Como s¨ªntoma, ¨¦ a negaci¨®n onde ten lugar a muller con corpo, o pensamento problem¨¢tico fronte ao poder", explica.

Do Cebreiro: "A denuncia do t¨®pico en Rosal¨ªa vira, decote, en t¨®pico"

"Nos billetes de 500 pesetas eran todos homes, e de s¨²peto aparece ela"

A poeta Mar¨ªa do Cebreiro (Santiago, 1976) conecta coa lectura de Ledo, pero engade prevenci¨®n. "Existe tam¨¦n unha tradici¨®n de denuncia do t¨®pico rosaliano, m¨¢is antiga do que parece e que, decote, vira ela mesma en t¨®pico". Segundo a escritora, que remata un ensaio -Fogar impronunci¨¢bel- no que, entre outros asuntos, postula novas olladas sobre a inquilina da Casa da Matanza. "Inter¨¦same a noci¨®n de s¨ªntoma", afonda, "que desvela o t¨®pico das condici¨®ns hist¨®ricas nas que se recibiron os seus textos".

No co?ecido limiar a Follas Novas -Iria Sobrino, no volume colectivo Rosal¨ªa 21, interpreta os pr¨®logos aos dous libros en galego como "manifestos por unha cultura de resistencia"-, Rosal¨ªa procura contornar os seus lectores. "As multitudes dos nosos campos tardar¨¢n en ler estos versos, escritos a causa deles, pero s¨® en certo modo para eles". A poeta subscribe, con case cen anos de adianto, o programa literario prescrito polo fil¨®sofo franc¨¦s Gilles Deleuze: escr¨ªbese para lectores que a¨ªnda non existen. "Seguramente nunca existir¨¢n", ap¨®n Mar¨ªa do Cebreiro, quen lembra que a poeta Chus Pato adoita adscribirse ¨¢ palabra de orde rosaliana-delueziana.

"Rosal¨ªa ten unha virtude s¨® ¨¢ altura dos verdadeiros cl¨¢sicos", reflexiona Yolanda Casta?o, poeta, "a capacidade para reflectir o sistema de valores de quen a contempla ou le". Segundo Casta?o (Santiago, 1977), unha das autoras m¨¢is lidas na ¨²ltima d¨¦cada, "De Castro funciona m¨¢is para unir que para separar, e esa ¨¦ tam¨¦n unha das s¨²as grandezas, mesmo mal que pese". E reclama, ao xeito de relato non patriarcal, unha denominaci¨®n alternativa para a tr¨ªada do Rexurdimento: Eduardo, Manuel e De Castro.

Inma L¨®pez Silva, que v¨¦n de publicar a novela Memoria das cidades sen luz, conta 30 anos, e as¨ª o especifica para describir a s¨²a relaci¨®n coa matriarca da literatura. "Eu si que lembro aquela sensaci¨®n de santa que a envolv¨ªa", admite, "e para min foi unha descuberta saber que outra Rosal¨ªa era pos¨ªbel". Unha profesora de instituto abriulle o t¨®tem a L¨®pez Silva, que rescata "a muller feminista e cr¨ªtica co seu tempo" en Rosal¨ªa e reivindica a narradora, a de El caballero de las botas azules (1867). Coincide Mar¨ªa do Cebreiro: "A maneira de defendela do conservadurismo ¨¦ lela; hai enormes zonas de sombra, por exemplo, as s¨²as novelas".

Non unicamente sombra, sen¨®n tam¨¦n, a dicir de L¨®pez Silva, ausencias. "A lectura machista do Romanticismo espa?ol, e tam¨¦n a lectura nacional espa?ola", argumenta, "producen que Rosal¨ªa sexa a grande ausente". "Todos estudamos, ao cabo, nos libros de L¨¢zaro Carreter", concl¨²e. Na escola foi onde Iolanda Z¨²?iga (Vigo, 1975) co?eceu os poemas de Rosal¨ªa. A s¨²a lectura c¨ªnxese ¨¢ biograf¨ªa da cabeceira central do Rexurdimento -con Cantares Gallegos 1863- e pescuda as marcas da vida na obra: as enfermidades, a morte dos fillos.

"Non sei se foi moderna ou irreverente, o que si sei ¨¦ que foi valente", considera. Z¨²?iga fala de empat¨ªa cos desfavorecidos, da afouteza de "ser muller e escribir en galego naquela ¨¦poca". Pero a Rosal¨ªa que mellor identifica, asegura divertida, "¨¦ a dos billetes de 500 pesetas; todos os que aparec¨ªan no papel moeda eran homes e, de s¨²peto, unha muller".

Hai tres d¨ªas fac¨ªanse 172 anos do nacemento da poeta. A Asociaci¨®n de Escritores en Lingua Galega encargou a Teresa Moure a redacci¨®n do Manifesto en conmemoraci¨®n do D¨ªa de Rosal¨ªa. Moure toma partido e coloca a Rosal¨ªa nas barricadas. "As formas poden variar mais, con toda probabilidade, seguir¨ªas estando nas barricadas", asegura o texto, que se aproxima ao socialrealismo como chave interpretativa: "Contigo aprendemos a ser elos dunha cadea, a non renegarmos, a reco?ecermos que s¨® sendo galegas e galegos podemos ser universais".

E, no entanto, Rosal¨ªa apr¨¦ndelle aos lectores que a literatura non pode comprenderse en presente. Sobre esa tese, Do Cebreiro desfigura certas intervenci¨®ns da esquerda institucional en Rosal¨ªa. "Darlle valor representacional ¨¢ s¨²a subxectividade ¨¦ perigoso, problem¨¢tico", di, "porque o que se ve en Rosal¨ªa ¨¦ unha representaci¨®n dalgo que est¨¢ por constitu¨ªr". A lectura da poeta deber¨¢ exceder a clave social: "C¨®mpre lela en clave do pol¨ªtico, mesmo do hist¨®rico", finaliza.