Da vergo?a allea ao orgullo universal

O sentir vergo?a allea ¨¦ un dos sentimentos m¨¢is estra?os. Dalg¨²n xeito, un sofre ou fica perturbado por aquilo que outro fai. Por un actuar que desagrada, que coida impropio de quen o fai, e que non podemos evitar. Por exemplo, un pode anoxarse e expresar a s¨²a contrariedade ou rabia por unhas declaraci¨®ns das que non gusta. Mais outra cousa ¨¦ ese sentir vergo?a allea. Ten unha calidade distinta, na que, queiras ou non, se produce unha inquietude que te implica. Un sentir pega?ento, que abrangue a atmosfera toda.

Iso foi o que eu sent¨ªn esta semana cando o¨ªn, na emisora episcopal, a entrevista que lle fixo ao se?or N¨²?ez Feij¨®o o principal voceiro da Espa?a do ?ltimo D¨ªa, Federico Jim¨¦nez Losantos. Entrevista? En realidade, o presidente da Xunta de Galicia, quen se proclamara presidente de "todos os galegos", someteuse ese d¨ªa a unha especie de sesi¨®n espiritista na que podiamos ver como se ¨ªa axeonllando progresivamente ante o radio-predicador, experto vexaminista e gran produtor de odio. Al¨ª estaba, quen goberna Galicia, representando en sainete unha simb¨®lica "doma e castraci¨®n", deix¨¢ndose adoutrinar, tomando nota como un recadeiro. E as¨ª fixo. Ao d¨ªa seguinte volvimos ter noticia da ¨²nica gran mensaxe neoconservadora que percorre o Antigo Reino:

Un Goberno galego que quere desprotexer o idioma galego priv¨¢ndoo de medidas de protecci¨®n

-Galicia ten un problema moi serio, se?ores.

-E cal ¨¦ o problema principal de Galicia?

-O galego!

Vela¨ª que dende unha posici¨®n que era relativamente tranquila, pousada, imos vendo agora ao pa¨ªs enteiro metido, por unha estratexia ultra que foi entrando polas veas da predisposta sociedade conservadora, nunha situaci¨®n que se encami?a cara a unha psicopat¨ªa hist¨®rica. Un Goberno que o ¨¦ da "nacionalidade hist¨®rica" galega, segundo a Constituci¨®n, un Goberno que existe por mor de tantos m¨¢rtires, un Goberno que est¨¢ a¨ª porque triunfou a democracia (do que as autonom¨ªas son parte consubstancial) fronte a un fascismo que se alzou, entre outros estandartes, contra o Estatuto de Autonom¨ªa de Galicia, aprobado poucos d¨ªas antes do golpe do 18 de xullo de 1936.

O paradoxo no que Galicia vive estes d¨ªas en relaci¨®n coa lingua, por mor da irresponsabilidade destes gobernantes abducidos ou espiritados, ten unha fasqu¨ªa esperp¨¦ntica e manic¨®mica: un Goberno galego que quere desprotexer o idioma galego, priv¨¢ndoo das medidas legais positivas para a s¨²a recuperaci¨®n, que adoitaran por consenso todas as forzas pol¨ªticas, despois de s¨¦culos de discriminaci¨®n. Pres¨¦ntase como reparaci¨®n dos "dereitos civ¨ªs" o que ¨¦, xustamente, unha reaccionaria volta atr¨¢s ao estatus discriminatorio. S¨® o cinismo, ou a ousada ignorancia do rampante Tuzarismo, pode levar a presentar como avance o que nos sit¨²a nun tempo preconstitucional e preauton¨®mico. Como ¨¦ enmascarar de "liberdade" no ensino o que ¨¦ un insensato laissez-faire, que sup¨®n a renuncia a facer xustiza con pol¨ªticas positivas para recuperar o tempo perdido. Vela¨ª o simp¨¢tico proverbio que resume o novo programa educativo: "Ti vas ¨¢ escola y haces lo que te dea la gana". Que modelo, que amor ao pa¨ªs! O neoconservadurismo xogou sempre a ter esa m¨¢scara de anarquismo de dereitas. Coido que o amigo e intelixente Pedro Arias pode explic¨¢rllelo moi ben aos seus compa?eiros do Grupo Popular.

Si. Tempo perdido. Tempo de vergo?a allea.

Polo menos o presidente de Galicia puido sa¨ªr dignamente e non apendejarse ante o reverendo Losantos, atinando a dicir: "Non sei".

Esas foron as d¨²as s¨ªlabas m¨¢xicas que repetiu Wislawa Szymborska, a poeta polaca, cando lle deron o premio Nobel en 1996.

"Non sei".

Esa ¨¦ a primeira porta da sabedor¨ªa. Na poes¨ªa. Na filosof¨ªa. Na pol¨ªtica. Deberiamos ter a valent¨ªa de dicir de cando en vez: "Non sei". Non para ficar a¨ª, sen¨®n para comezar as preguntas. A descuberta.

Leo un retrato literario de Szymborska feito por Elena Poniatowska e prendo nese principio luminoso do Non Sei. Anoto nese texto f¨¦rtil dous detalles hist¨®ricos que me chamaron a atenci¨®n. Houbo soldados polacos que cargaron montados de a cabalo contra os tanques alem¨¢ns. Despois da guerra, o primeiro estabelecemento que abriu as s¨²as portas en Varsovia foi unha tenda de flores. Talvez o feito de fixarme neses detalles ten de ver co xeito de escribir unha e outra. Por unha banda, vai unha amazona a cabalo contra un tanque. Por outra, ¨¢brese unha florar¨ªa.

Agora si. Agora ¨¦ tempo de orgullo. Se todo vai ben, teremos en Galicia a vindeira semana a Elena Poniatowska, elixida pola Asociaci¨®n de Escritores de Lingua Galega como Galega Universal. Entre outros froitos desta visita, darase a co?ecer o volume A filla do fil¨®sofo, relatos de La Poni (como lle chama con agarimo Carlos Fuentes) traducidos por escritores de n¨®s ao galego.

? unha moi boa iniciativa a da AELG, que en ocasi¨®ns anteriores distinguiu con esa condici¨®n de escritor ou escritora Galega Universal a autores relevantes de moi diversas orixes planetarias: Mahmud Darwish, Pepetela e Nancy Morej¨®n. ? evidente que Galicia ser¨ªa algo moito m¨¢is pechado, provinciano, de non existir a cultura galega, esa florar¨ªa, esa amazona. Na li?a de cultura aberta van tam¨¦n os premios Rosal¨ªa que outorga o Pen-Club de Galicia. Na ¨²ltima edici¨®n, o colombiano ?lvaro Mutis, o catal¨¢n Joan Margarit e o vasco Jon Kortazar.

A nova Galega Universal ¨¦ mexicana nacida en Par¨ªs e de orixe polaco. Como escritora, enfeitiza o xeito en que crea personaxes inesquec¨ªbeis, como o son para min, por exemplo, os protagonistas das novelas El tren pasa primero e La piel del cielo. Mais ela, Elena Poniatowska, tam¨¦n ¨¦ un personaxe co seu propio ronsel de lenda. Unha escritora e xornalista que tivo a coraxe de enfrontarse ao silencio criminal cando todos, ou case todos, calaban. Foi cando escribiu La noche de Tlatelolco, que trata da matanza de m¨¢is de 300 persoas na praza das Tres Culturas, na capital mexicana, en 1968, durante unha protesta estudantil, pouco antes de que comezaran as Olimp¨ªadas. Un dos episodios m¨¢is sinistros e brutais da recente historia latinoamericana.

Como escribe ese libro Elena Poniatowska? "A noite, vi¨²va do d¨ªa", di un verso da s¨²a amiga Szymborska. Pois ben. Nunha lecci¨®n maxistral de xornalismo, o que fai Elena ¨¦ apa?ar as cachizas daquela noite e compor con elas un tremente d¨ªa. Vai apa?ando na escuridade todas as voces baixas, perseguidas, feridas, encarceradas, horrorizadas. Mais tam¨¦n figuran as do poder e os titulares ominosos duns medios de comunicaci¨®n que deron por boas as trolas do poder criminal que ordenou a carnicer¨ªa. ? as¨ª que La noche de Tlatelolco figura entre os mellores libros de novo xornalismo do mundo enteiro, xunto cos tam¨¦n para min imprescind¨ªbeis: Memorias do c¨¢rcere, do brasileiro Graciliano Ramos; Recuerdo de la muerte, do arxentino Miguel Bonasso, Memorias del calabozo, dos uruguaios Mauricio Rosencof e Eleuterio Fern¨¢ndez Huidobro, e El olvido que seremos, do colombiano H¨¦ctor Abad.

Elena Poniatowska, Galega Universal. Que sorte!