Don Benito Varela J¨¢come, o repartidor esquivo

Que fac¨ªa a fins dos anos sesenta e comezos dos setenta aquel home nunha aula do instituto masculino de Santiago? V¨ªase tan f¨®ra de lugar.

Os adolescentes sab¨ªan que aquel profesor era un cacho de pan para aprobar e alg¨²ns alumnos ti?an xa noticia de que ser¨ªa privilexio recibir algo do que ti?a para dar a quen andase na procura de literatura. Hoxe haber¨ªa que parar a recordar qu¨¦ cousa ¨¦ a literatura e haber¨ªa que saber qu¨¦ cousa foi a literatura naquel tempo en que a liberdade en Espa?a era un cogumelo prohibido que alg¨²ns adolescentes buscaban sen telo probado a¨ªnda. D¨ªas de instituto de aulas cheirentas e ateigadas, aquel home distra¨ªdo e con trazas de aborrecemento deixaba caer un nome, un libro, un t¨ªtulo aqu¨ª e acol¨¢. Sementes da literatura verdadeira, a que pode ser amada, sen c¨¢rceres ideol¨®xicos, a que d¨¢ liberdade ao esp¨ªritu. A literatura antes dos apelidos.

O seu maxisterio representou a Galiza e a Espa?a democr¨¢tica

Imaxinou que se pod¨ªa escribir con ambici¨®n en calquera lingua

Falaba de Faulkner, da Nova Narrativa Galega, tan de posguerra europea

Usaba instrumental moderno para analizar 'Ulises' e 'Os dous de sempre'

Recib¨ªa o premio Nobel Heinrich B?ll e falaba aos alumnos da literatura alemana de posguerra, de Gunter Grass e do Tambor de folla de lata: o nazismo alem¨¢n, a obxecci¨®n moral aos fascismos. Outro d¨ªa un escritor amigo seu, quen fora o seu mestre na posguerra santiaguesa, Gonzalo Torrente Ballester obtivera o premio Ciudad de Barcelona por un libro importante, La Saga Fuga de J. B., e l¨ªa un pedazo daquela fantas¨ªa culta. A aula ench¨ªase de chuvias ecuatoriais e soles tropicais, de fincas de bananas e de humidade e calor cubana, colombiana, de pobos mexicanos fantasmas so?ados por Juan Rulfo.

De EE UU a literatura chegaba vizosa, John Dos Pasos e o grande Faulkner. Cort¨¢zar, o parisino, e en Buenos Aires o Borges cos seus feitizos fr¨ªos. Vi?an d¨ªas europeos, de gabardina, br¨¦tema e angustia vital e coment¨¢base a Camus e ao Sartre. E sempre en Dubl¨ªn, sempre en Joyce. E os modernos, que daquela era o Nouveau roman franc¨¦s, o Alain Robbe-Grillet e mais a s¨²a cuadrilla. E S¨¢nchez Ferlosio, e Juan Goytisolo. E os nosos modernos, a Nova Narrativa Galega, tan de posguerra europea, cando a¨ªnda se estaba na posguerra espa?ola. E o Samuel Beckett para deixarnos a todos coa boca aberta.

Hab¨ªa veces, cousa rara, nas que se ergu¨ªa da cadeira para trazar na pizarra riscos e esquemas, frechas para aqu¨ª e para al¨®: estructuras, actantes... Instrumental moderno para analisar o mesmo o Ulises de James Joyce que Os dous de sempre, do Castelao. Outros d¨ªas pu?a un disco e sa¨ªan as voces dos poetas Le¨®n Felipe, que ouveaba al¨® mo exilio mexicano, ou de Gabriel Celaya.

Aquel profesor de instituto renuente administraba as s¨²as doses de xeito discreto e cauto entre eses adolescentes que se achegaban. Nunca se sab¨ªa, pod¨ªase abrir a porta en calquera momento e viren por un. Logo de que os disc¨ªpulos part¨ªan do instituto para a vida ou para a universidade, alg¨²ns a¨ªnda roldaban polos corredores ou por aquel cuarto pequeno e cheo de libros que era o Departamento de Lingua e Literatura do centro. ?an ¨¢ procura de libros ou a parolar sobre algunha lectura: acud¨ªan onda o mestre, non quer¨ªan marchar de vez e voltaban ¨¢ casa.

Aquel mestre arrombado nun curruncho deixou detr¨¢s tras de si unha imaxe borrosa, vainos costar trazarlle un retrato. Naceu en Soutolongo, parroquia de Lal¨ªn, en 1919, estudou a carreira de Letras en Santiago e doutorouse posteriormente en Madrid. Fixo aulas en colexios privados e institutos en Donosti, A Coru?a ou Santiago, foi profesor contratado na Universidade de Santiago at¨¦ que tras os sucesos do ano 1968 interrompen a s¨²a carreira. Foi logo profesor de literatura sudamericana na Complutense de Madrid e finalmente catedr¨¢tico, de novo na de Santiago.

J¨¢come cami?ou en zigzag, e andou de perfil na vida, por non dar moito na vista, polo que fose. Estudou a literatura en todas direcci¨®ns, Emilia Pardo Baz¨¢n, os trobadores, Leopoldo Alas Clar¨ªn, Ram¨®n Mar¨ªa del Valle-Incl¨¢n, Manuel Antonio, C¨¦sar Vallejo, Rulfo otra vez, Rosal¨ªa de Castro... especialmente a literatura contempor¨¢nea galega, a espa?ola e a sudamericana. E un par de libros seus reabriron dous campos literarios nos anos do franquismo: en 1951 publica Historia de la literatura gallega (editorial Porto, Santiago) e La renovaci¨®n de la novela en el siglo XX (editorial Destino, Barcelona). Durante anos foron as gu¨ªas para co?ecer a literatura galega e a literatura contempor¨¢nea mundial.

Andou sempre polo medio dos asuntos relacionados coa literatura, conferencias, certames literarios, artigos e mais artigos no xornal La Noche, e en xornais e emisoras de radio diversas. E estra?amente conseguiu sempre deixarse estar nun lado. Visto hoxe en d¨ªa resulta asombroso toda a obra que escribiu, todo o que difundiu case sen que se notase moito que estaba el al¨ª. Pode que houbese algo ocorrido na s¨²a vida que o levou a ser cauteloso, pode que os sustos daqueles d¨ªas de medo no Santiago de 1936 cando uns polic¨ªas pod¨ªan humillar a un universitario simplemente dem¨®crata, pode que fose o que co?eceu da guerra no frente da batalla do Ebro da Guerra Civil. Ou pode que fose simplemente por car¨¢cter que nos vemos obrigados a facer reconto da s¨²a obra n¨®s e a lembralo.

Por que recordar a don Benito? Polos seus m¨¦ritos cient¨ªficos, sen d¨²bida. Pola s¨²a militancia c¨ªvica, de difusi¨®n da cultura, da literatura e especificamente da galega, tam¨¦n.

Hai outra cousa, m¨¢is importante a¨ªnda, e que como lle era propia a algu¨¦n que sempre escolleu estar nun segundo plano fica na penumbra, a s¨²a obra, o seu maxisterio representou a Galiza e a Espa?a democr¨¢tica, culta, europe¨ªsta e aberta ao mundo que sobreviviu teimosamente como puido e que procurou transmitir o seu legado.

Ademais de informar de obras literarias, autores e tendencias o que aquel mestre renuente transmit¨ªa aos seus disc¨ªpulos eran os valores da liberdade, da curiosidade e da tolerancia. E o respecto por calquera obra en calquera lingua, as¨ª aprendeu a ler, considerar e analisar o mesmo unha obra en galego que en castel¨¢n, en franc¨¦s ou en ingl¨¦s. Don Benito levaba xa dez anos apartado da vida social e adentrado nun limbo sen memoria antes de que o seu corpo finase, mais comprendemos mellor o silencio e a penumbra na que morreu constantando que o seu discurso herdeiro da cultura republicana non callou nin na sociedade espa?ola nin na galega. Nunca tan sectaria foi a vida social e cultural, nunca tan enchoupada de sectarismos integristas.

Don Benito difundiu o co?ecemento da literatura latinoamericana en lingua castel¨¢, mais non ti?a nada a ver co chovinismo renovado de gran lingua que reina hoxe na Espa?a e que nega m¨¢is que nunca os dereitos das outras linguas. Deu a co?ecer e estudou con seriedade cient¨ªfica a literatura galega, mais tampouco pensou que o uso da nosa lingua fose un valor art¨ªstico en por si. J¨¢come era est¨¦ticamente esixente. Aprendeu a imaxinar que se pod¨ªa escribir literatura con ambici¨®n literaria en calquera lingua e desde calquera lugar. E os seus disc¨ªpulos seguir¨¢n a pensar que ti?a raz¨®n, a¨ªnda que este tempo o negue.

Tam¨¦n autor de ficci¨®n frustrado, alg¨²ns alumnos tiveron o privilexio de ouvirlle ler na aula fragmentos dunha novela s¨²a que debeu ter de t¨ªtulo Fort Caim¨¢n, aquel foi o seu p¨²blico. O p¨²blico de Benito Varela J¨¢come, unha cuadrilla de adolescentes. Hai noticias tam¨¦n de que escribiu outra novela sobre a Compostela do ano 68, mais como corresponde a un don Benito Varela que nunca se mostraba completamente, marchou sen deixarnos ler esoutra cara oculta.