Mil 'rosal¨ªas' m¨¢is

A longa sombra da nai Rosal¨ªa pexou moito tempo, para ben e para mal, a incorporaci¨®n activa das mulleres ao discurso literario. En primeiro lugar, porque o modelo no que se cousificou a herdanza da poeta trasmit¨ªalles ¨¢s escritoras do s¨¦culo XX unha imaxe sobre a que non ti?an m¨¢is remedio que referenciarse. De a¨ª a xinea de poetas que pouco a pouco, como puideron ou como lles deixaron, se foron abrindo un espazo nun sistema literario que fac¨ªa do t¨®pico -Rosal¨ªa, a nosa Santi?a; Galicia, un matriarcado- a parad¨®xica xustificaci¨®n do dominio masculino. Predicando teimosamente no deserto as voces de Luz Pozo, de Mar¨ªa Mari?o, de Mar¨ªa do Carme Kruckenberg ou de Pura V¨¢zquez demostraron que os seus non eran cantos de serea, sen¨®n achegas singulares ¨¢ polifon¨ªa dun discurso perigosamente instalado na monodia (de x¨¦nero). Elas foron o pulo imprescindible para as que vi?eron despois, para Margarita Ledo, para Xela Arias, Ana Roman¨ª ou Pilar Pallar¨¦s.

Unha tropa de novas poetas provocou un terremoto l¨ªrico na d¨¦cada dos 90

As poetas m¨¢is novas manexan unha ret¨®rica anovada e unha referencias alternativas

Mais, entre a l¨ªrica e a literatura infantil e xuvenil, as axencias literarias foron apa?andose para tecer un novo cors¨¦ en que encaixar ese corpo creativo que empezaba a medrar e cuxos membros m¨¢is ousados mesmo atrev¨ªanse invadir territorios que lles semellaban vedados como o da narrativa. Vela¨ª estaba o grial da modernidade, a nai do a?o que parir¨ªa novos p¨²blicos, eses que seica ti?an que garantirlle dunha vez por todas as tan degoradas mil primaveras m¨¢is ao idioma galego.

Pioneiras

Alg¨²n d¨ªa haber¨¢ que buscar unha resposta ¨¢ cuesti¨®n de por que tantas pioneiras optaron polo silencio logo dunha estrea m¨¢is que digna, a¨ªnda que se cadra Carmen Panero, Xosefa Goldar ou Mar¨ªa Teresa Otero Sande non fixeron m¨¢is ca seguir o exemplo de Xohana Torres con Adi¨®s, Mar¨ªa (1971). M¨¢is insistentes foron Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n, Marina Mayoral ou ?rsula Heinze. Se a primeira apostou dende cedo (e ata hoxe) pola experimentaci¨®n de novos rexistros creativos ao integrarse no proxecto da Nova Narrativa Galega, Heinze ser¨ªa a primeira muller que ga?ou un dos considerados grandes premios de novela galega: o Blanco Amor, xa no 1994 con Culpable de asasinato. Mentres, as escritoras segu¨ªan a sachar a leira da infancia, que tan familiar lles resultaba e na que seguramente se sent¨ªan tan ¨²tiles, pois a lingua e a literatura galegas empezaban a ter un lugar de seu no sistema escolar, e non hab¨ªa materiais abondo cos que satisfacer tanta demanda. Esa disciplina, esa xenerosidade, ver¨ªase axi?a recompensada en forma de premios, traduci¨®ns e o reco?ecemento fidel¨ªsimo do p¨²blico. Se a literatura infantil e xuvenil galega ¨¦ hoxe punteira entre a oferta do Estado espa?ol ¨¦, en boa medida, grazas ¨¢ aposta que polo x¨¦nero fixeron Helena Villar, Mar¨ªa Victoria Moreno, Ana Mar¨ªa Fern¨¢ndez, Fina Casalderrey ou Gloria S¨¢nchez.

E nisto que estamos xa nos 90, e algo inesperado comeza a suceder. Un terremoto l¨ªrico provocado por unha tropa de novas poetas abanea os alicerces do edificio literario e o corpo irrompe nos eidos do sublime, xa sexa en versi¨®n er¨®tica, tel¨²rica, pornogr¨¢fica ou malditista. Unha falanxe na que sobrancea a voz madura de Chus Pato que, se por unha banda semella ser a dif¨ªcil sucesora do sempre irredutible - tam¨¦n literariamente- Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, por outra ¨¦ filla do seu tempo e responde ¨¢s provocaci¨®ns posmodernas explorando a fondo a linguaxe para desvelar as s¨²as carencias, apor¨ªas e perversi¨®ns. Esta xeraci¨®n de rapazas promove, se cadra sen elas sab¨¦reno, un proxecto non exclu¨ªnte no que se rencontrar¨¢n coas voces precursoras de Xohana Torres ou Ana Roman¨ª, voces non menos profundas por ecoaren menos.

Hab¨ªa moitas tarefas pendentes: reivindicarse e constru¨ªrse na diferenza, abrir un espazo de seu e lexitimalo a un tempo, revisar os mitos e s¨ªmbolos cos que tradicionalmente a literatura e as artes codificaran a identidade das mulleres galegas. Moito que facer, xa digo, e todo isto sen esquecer o necesario enfrontamento dial¨¦ctico coa herdanza recibida que cada endeita literaria que o sexa de verdade ten que resolver. Ser¨¢ o tempo o que peneire e valore en xusteza as achegas literarias de Iolanda Casta?o, de Olga Novo, de Lupe G¨®mez, de Enma Pedreira, Enma Couceiro e algunhas outras, pero hai algo que se nos revela xa como incuestionable, e que ¨¦ mudaron de vez as expectativas, os desaf¨ªos, e as posibilidades con que se atopan as poetas de arestora. Mar¨ªa do Cebreiro, Mar¨ªa Comesa?a, Mar¨ªa Lado ou Ant¨ªa Otero manexan unha ret¨®rica anovada e un abano referencial alternativo dende o que codificarse como mulleres e creadoras do s¨¦culo XXI.

O rebumbio que se produciu arredor das poetas dos 90 foi tal, o deslumbramento ao que todos sucumbimos tan absoluto, que durante un tempo ficamos cegos e xordos a nada que non fosen as s¨²as voces. Voces que -unha vez m¨¢is- alg¨²ns Ulises saudosos quixeron identificar con cantos de serea. Pero por uns intres a vertixe de tantas posibilidades como se abr¨ªan perante n¨®s f¨ªxonos esquecer o resto e entrounos unha sorte de p¨¢nico esc¨¦nico. Demos en detectar carencias, acomplexadas como outras veces por temer non estar ¨¢ altura, por intu¨ªr que unha vez m¨¢is a aperta da nai Rosal¨ªa nos impedira voar. P¨¢nico a morrer de ¨¦xito. E isto, nun momento en que a fascinaci¨®n pola mocidade e pola novidade fac¨ªa invisible todo aquelo que non encaixase nos par¨¢metros dunha cultura cada vez m¨¢is funxible. Non soubemos ver que a leira estaba sementada, mesmo que comezara a agromar, e axi?a a cuesti¨®n de "ulas narradoras?" empezou a soar de maneira insistente.

Cuesti¨®n de p¨¢nico esc¨¦nico, xa digo, porque a¨ª estaba Marilar Aleixandre para garantir a transici¨®n xeracional. No ano 2000 o olfato editorial de Fran Alonso dec¨ªdeo a reunir no volume Narradoras un monllo de textos de desigual calidade pero que ti?a por obxectivo prioritario facer visible a existencia dunha nova xeraci¨®n de narradoras. Non foi por casualidade que coincidise co momento en que as escritoras comezan a ga?ar os grandes premios de narrativa. A partir de a¨ª, a bola de neve das narradoras medra de xeito imparable.

Moito menos pexadas por unha conciencia xeneal¨®xica case inexistente (ula novelista galega equiparable ao que foi Rosal¨ªa na poes¨ªa?), as narradoras van e ve?en, promiscuas e insaciables, polas posibilidades que lles abre o x¨¦nero. Tanto ¨¦ as¨ª, que mesmo se poden permitir o luxo normalizado da discrepancia, e se algunhas rexeitan as etiquetas de x¨¦nero, outras como Rosa Aneiros, Beatriz Dacosta ou Mar¨ªa Reim¨®ndez parecen ir abeir¨¢ndose ao que poder¨ªa ser un proxecto dunha literatura comprometida.

Polo medio, a esperable voracidade medi¨¢tica creou dous productos ben distintos sobre os que se imp¨®n unha breve reflexi¨®n. Con Anxos de garda Anxos Sumai protagonizar¨ªa no 2003 un sorprendente ¨¦xito de vendas que parec¨ªa fillo da fascinaci¨®n tecnol¨®xica ¨¢ que todos, uns m¨¢is e outros menos, estabamos a sucumbir, pois o libro ti?a a s¨²a orixe nun diario electr¨®nico. Pero xusto iso era o menos importante, e o libro cativaba polo seu lirismo e sensibilidade, e por falarnos aos lectores nun ton intimista, case confesional, que exerc¨ªa unha funci¨®n cat¨¢rtica en tempos de estr¨¦s e grandilocuencia. M¨¢is rechamante ¨¦ o caso de Teresa Moure. Non paga a pena reiterar o cat¨¢logo dos seus sucesos, nin facer inventarios dos numerosos premios recibidos. S¨®, de novo, lanzar algunhas cuesti¨®ns entre as cales non me semella menor se as mulleres non estaremos desexando que novos modelos se fagan visibles para rescatarnos das presi¨®ns estandarizadoras que decote se exercen sobre n¨®s. Neste senso, a producci¨®n de Teresa Moure, tanto no eido discursivo coma no creativo, ofrece alternativas engaiolantes coas que ela mesma tenta ser coherente na imaxe de escritora que est¨¢ a constru¨ªr. Todo un desaf¨ªo para ela e para n¨®s.